Për
kulturën kombëtare shqiptare të sapo-plazmuar - sepse rryma humaniste e
shekullit XV nuk mund të mungonte së krijuari një të tillë - invazioni turk qe
si breshëri për vreshtat, i cili duke goditur një nga një të gjitha rrënjët e
tyre, jo vetëm i than e i zhvesh, duke i privuar nga prodhimi i atij viti, por
edhe i bën të papërdorshme më, derisa të mos mbillen më vreshta të reja.
Gjithçka
ishte kulturë, u zhduk. Heshti organoja e katedrales së Shkodrës nga momenti që
gjithë popullësia e saj, deri asokohe latine, emigroi duke u sistemuar e tëra
në Venedik; mbetjet e mrekullueshme të monumenteve romane të Durrësit filluan
t’u shërbenin si gurrore turkëve dhe ciganëve që nisën të vërshonin aty;
lumenjtë, të lënë pas dore në rrjedhën e tyre, nisën të mbulonin me baltë e
kallama Apolloninë e ndërtuar sipas stilit grek dhe Butrintin sipas atij roman.
Kapitolet e katedraleve, kolegjet, manastiret e famshëm benedetë, bazilianë apo
domenikanë u rrënuan gjithandej. Vetëm aty-këtu ndonjë prift i trembur mbeti
bashkë me popullësinë, e ndonjë qelëz fretërish françeskanë vulosi në
ndërgjegjje trashëgimninë e rrënimit të madh të
institucioneve.
Po
me të kaluar vrulli i stuhisë turke, u pa të rikthehej tek-tuk ndonjë famulltar
e të rigjallërohej ndonjë kishë. Veçse, s’duhet të harrojmë se jemi, në
shekullin XVI, kur kishin vdekur dhe të fundit priftërinj të mbetur gjallë, e
ata që i kishin zëvendësuar, qenë njerëz të varfër e të paditur, që punonin
gjithë ditën për të siguruar jetesën e që mezi arrinin t’i lexonin librat liturgjikë,
pa i kuptuar fare.
Ja,
në një ambjent të tillë e për t’i ardhur në ndihmë rimëkëmbjes, na shfaqet
libri i parë i shtypur në gjuhën shqipe, me autor një famulltar, Gjon Buzukun,
i cili duket ta ketë përgatitur materialin, gati rrëmbimthi, currenti calamo, e
ta ketë dhënë për shtyp brenda pak muajve. Po gjithësesi, nëse shohim
përmbajtjen e librit, sigurisht të bazuar te liturgjia romane e në këtë
pikëpamje një vademecum për një prift që nuk kuptonte latinisht, mund të
pohojmë se bëhet fjalë për një vepër të konsiderueshme, për të qenë e para që
njihet në lindjen e një literature.
Shekulli
epik i Skënderbeut u transmetoi shekujve pasues idenë madhështore të lirisë.
Skënderbejada e Mesjetës së përflakur shqiptare qe, veç të tjerave, edhe një
dialog i Shqipërisë me Rilindjen europiane. Mirëpo, shekulli XVI është shekulli
i pështjellimeve tronditëse deri në themele për Shqipërinë dhe Evropën.
Koalicioni Evropian i vitit 1536 kundër osmanëve ngjalli shpresa e krijoi
projekte të bujshme për çlirimin e Ballkanit, por ai u tregua i zbehtë e anemik
e më tepër i dha rëndësi anës propagandistike se sa veprimit konkret.
Më 1540 Venediku del nga koalicioni e bën paqe të veçuar me Portën e Lartë.
Në këto rrethana shqiptarët, si kurdoherë, mbeten vetëm fare e vazhdojnë luftën
e tyre titanike për ekzistencë. Rreziku i islamizimit në masë në këtë shekull u
bë mjaft i madh e në plan të parë kishte dalë detyra urgjente historike e
kombëtare e ruajtjes së individualitetit të kombit, kundër shkombëtarizimit.
Ishin momente tepër të rënda, momente të një prove totale. Nga ky mjedis
tragjik dhe i ashpër i shekullit dhe i popullit të tij doli dhe u evidentua
Buzuku.
Ai diti të kuptonte shqetësimin e kombit për gjuhën e tij e të shfrytëzonte
kushtet e krijuara në Evropë e Ballkan për të shkruar veprën e tij, për të
kontribuar për lëvrimin e vitalitetin e shqipes.
Shkrimi
i gjuhëve amtare qe një moto kryesore e një nga dukuritë thelbësore të
humanizmit rilindas. Këtu është nyja ndërlidhëse më përfaqësuese e Buzukut me
kulturën e avancuar humaniste dhe me personalitetet e shquara, kohëtarë të tij.
Madje, duke shkruar shqip, Buzuku ka një përparësi edhe ndaj vetë Barletit të
madh. Barleti e ndërlidhi me mjeshtëri si askush tjetër temën shqiptare me
publikun evropian. Kurse Buzuku synoi në radhë të parë publikun shqiptar.
Ai lëvron gjuhën për vetë shpëtimin e gjuhës, për të luftuar kundër shpërbërjes
së saj. Konceptet e tij thellësisht humaniste mbi gjuhën amtare e lartësojnë së
tepërmi veprën e tij. Po Barleti dhe Buzuku gjithashtu plotësojnë
njëri-tjetrin, janë shprehje të fuqishme të të njëjtit humanizëm shqiptar,
bashkëkohës që realizuan detyra të mëdha të të njëjtit front, në shërbim të
atdheut. Veprën e tij ia kushton popullit e atdheut.
Ai këtë e ka shprehur fare qartë. Shtojmë gjithashtu
se në këtë vepër, ku shihet një përkthim vise-vise mjaft i lirë, siç e kanë
vënë në dukje me plot të drejtë studiuesit, ka edhe “gabime” të karakterit
kanonik, gjë që ndoshta ka sjellë edhe ndalimin e qarkullimit të “Mesharit”.
Këtu kemi të bëjmë me një moment politik e shoqëror mjaft të rëndësishëm, që na
e ndriçon personalitetin e Buzukut e na e lartëson atë, pasi s’ka asnjë dyshim
që Buzuku në librin e tij ka përkthyer jo vetëm tekste të Kishës Romane, por
edhe në përdorim të Kishës Ortodokse, duke qenë vetë katolik. Është ky
shembulli më i madh i mendësisë ekumenike shqiptare. Kronika biografike e këtij
shkrimtari është e mangët, por personaliteti i tij mund të zbërthehet nga vepra
që na ka lënë: krijimi dëshmon për krijuesin jo thjesht si individ po edhe si
kohë.
Më 20 mars të vitit 1554 Gjon Buzuku u ul të shkruante veprën e tij që, siç
dëshmon vetë në pasthënie, e mbaroi më 3 janar 1555. Gjatë afro dhjetë muajve
ai shkroi tepër i shqetësuar, me përgjegjësi të madhe para vetes dhe kombit fjalët
e gjuhës amtare, plotësisht i ndërgjegjshëm për veprimin kukturor që po realizonte. Ky ishte një aksion
kulturor i një rëndësie të jashtëzakonshme e të padiskutueshme, që nuk do të
zbehej e nuk do të zhvlerësohej aspak në shekujt pasardhës. Autorët e
dokumenteve të shqipes përpara Buzukut janë larg nismës madhore të këtij të
fundit, nismë me karakter më të ndërgjegjshëm e të kompletuar.Vetë Buzuku
shkruan në Pasthënie: “Duke menduar shpesh herë që gjuha jonë nuk kish gjë të
kuptueshme… prej dashurisë së atdheut tonë desha të përpiqem, me sa mund të
dija, të ndrit pak mendjen e atyre që të kuptojnë…”( shqipërimi është ne
variantin letrar) (113).
Duke
ndier thellë forcën e veçantë të gjuhës shqipe, duke e njohur mirë natyrën e
strukturën e brendshme të saj, duke e trajtuar me pasion të madh atë, Buzuku e
kreu misionin e tij novator në mënyrë të lavdërueshme.Pa njohuri e kulturë të
gjerë shkencore gramatologjike, pa përvetësimin e disa gjuhëve të tjera të
huaja, do të ishte e vështirë dhe e pamundur që Buzuku të krijonte alfabetin më
të përshtatshëm për veprën e tij, të realizonte shkrimin fonetik e ortografinë
e fjalëve shqipe, për të na lënë kështu dëshmi autentike të shqipes mesjetare
të para katër shekujve.
Kjo
është fillesa e parë e një njesie mendimi që, duke sjellë ndër mend diskutimet
e përpjekjet që u bënë disa shekuj më vonë për ta shkruar shqipen me alfabetin
grek, arab etj., kuptojmë më mirë se përcaktimi i alfabetit latin i Buzukut
është një zgjidhje e shkëlqyer e paraprijëse, që në Rilindjen Kombëtare do të
fiksohej si alfabeti përfundimtar i letrave shqipe, natyrisht me disa ndryshime
më progresive.
Buzuku,
sipas studiuesve, i përket trevave Shkodër-Ulqin-Tivar.
Kjo ndihet edhe në gjuhë.Po Buzuku nuk ka bërë thjesht një vepër dialektore. Ai
synonte për më shumë, për një sintezë e përgjithësim (aq sa ia lejonte koha
natyrisht) të shqipes. Siç e thekson në mënyrë të argumentuar prof. Eqrem
Çabej, “Buzuku shkruan në mjaft raste “një shqipe klasike” dhe se “tek ajo kemi
të bëjmë me një farë koineje” (114). Me tendencën e tij për të njehsuar gjuhë,
për të ngritur në një shkallë mbidialektore, Buzuku dëshmon tërthorazi për
ekzistencën e një tradite më të hershme të shkrimit të shqipes, kurorëzimi i së
cilës është “Meshari”.Gjithashtu ky veprim i tij me karakter novator thotë se
Buzuku e kuptonte dhe e ndiente intuitivisht perspektivën e zhvillimit të
brendshëm ligjësor të gjuhës së shkruar të kombit. Ai është pararendësi i parë
i madh në këtë rrugë.Krahas leksikut popullor që përdor, Buzuku krijon edhe neologjizma,
kalke, duke treguar praktikisht një nga rrugët më të efektshme të pasurimit të
gjuhës me vetë mjetet e saj, duke u bërë shembull i një qëndrimi krijues ndaj
gjuhës.
Mirëpo
nga ana tjetër, mbetet e pashpjegueshme me fakte, ende dhe sot, se si vallë një
prift i varfër si Buzuku, apo një komunitet katolik njerëzish të varfër të
detyruar të shpërngulen nëpër male, arritën të mendonin realizimin e një
ndërmarrje të tillë kaq të kushtueshme, siç ishte asokohe botimi, e t’ia dilnin
mbanë pa ndihmën e Selisë së Shenjë. Mund të aludohet edhe se ajo vetë mund ta
ketë marrë përsipër iniciativën, ashtu siç do ta shohim shpesh më vonë për
vepra të tilla. Po gjithësesi, edhe nëse citojmë tezën tjerër, sipas së cilës
libri u ndalua dhe kopjet e botimit u shkatëruan, përderisa sot në Bibliotekën
e Vatikanit ruhet vetëm një kopje, përsëri mbetet i pakontensueshëm jo vetëm
fakti se ishte liturgjia romane ajo që i shënoi zanafillën - qoftë edhe në
mënyrë jo zyrtare - orvajtjes së parë të përpunimit të gjuhës shqipe, Edhe
gjetja e kopjes së vetme të librit, në një gjendje gati të shqyer, në
Bibliotekën e Kolegjit të Propagandës, që në vitin 1740, siç rrëfeu zbuluesi i
saj i parë, monsinjor Kazazi, tregon se
nxënësit shqiptarë të kolegjeve duhet ta kenë përdorur shpesh e të jenë formuar
gjatë me të, përderisa gërmat dhe karakteret e veçanta të botimeve
shqiptaro-katolike deri në fundin e shekullit XIX, madje deri më 1909, rrjedhin
padyshim nga ato gërma e karaktere që pat sajuar Buzuku.Shekulli i XVI, falë
veprave të Canisios dhe Bellarminos, do të qe për një pjesë të mirë të Evropës,
shekulli i katekizmës. Menjëherë, pas vizitës së papës më 1584 në Shqipëri dhe në vendet e tjera
ballkanike, shohim të shfaqet më 1592, një përkthim në një dialekt arbëresh të
katekizmës latine të xhezuitit Ledesma, nga ana e Lekë Matrengës, nxënës në
kolegjin e ritit ortodoks të Shën Athanasit. Ndonëse e shkurtër në krahasim me
vepra të tjera të hershme shqiptare, vetëm me 28 faqe, Doktrina e Krishterë e
Matrëngës është me rëndësi historike, jo vetëm si botimi i dytë më i vjetër i
letërsisë shqiptare, por edhe si vepra e parë nga një arbëresh dhe e para vepër
e shkruar në toskërishte. Të gjithë
autorët e tjerë të hershëm shqiptarë, Gjon Buzuku, Pjetër Budi, Frang Bardhi
dhe Pjetër Bogdani, kanë shkruar në dialektin e tyre të gegërishtes. “Me sa
duket, Matrënga në Sicilinë e vendlindjes nuk do ta ketë njohur Mesharin e
Buzukut të botuar tridhjeteshtatë vjet më parë. Ai nuk u ndikua fare nga
drejtshkrimi i këtij të fundit. Por sic duhet kodi i burimit etnik i dha
shtysën e brendshme të shkrimit të një vepre për të ndihmuar përhapjen e fesë
ndër patriotët e vet. U mjaftua me shkronjat e alfabetit latin, ndërkohë që
shkrimtarët shqiptarë veriorë në Ballkan përdornin veç tyre edhe disa shkronja
cirilike. Matrënga përdori ae për zanoren e pazëshme që tani shkruhet ë,
italishten sc(i) për sh dhe ishte i pari që përdori th për frikativen dentale.
Shqipja e tij ka një ngjyrim të fortë me leksik të greqishtes, jo vetëm sepse
greqishtja ishte gjuha e kishës ortodokse, por edhe sepse pikërisht nga Greqia
kishin ikur arbëreshët e Sicilisë gjashtëdhjetë vjet më parë. Në atë eksod
duhet të kenë marrë pjesë gjyshërit e tij, në mos edhe prindërit. Ky shtresim
nga leksiku i greqishtes në dialektet arbëreshe ka ardhur duke u dobësuar ashtu
si ka ndodhur me leksikun turqisht në shqipen e Ballkanit, i cili pak nga pak
ka dalë jashtë përdorimit”. (115)
E
lindur kështu me Buzukun, kultura shqiptare do të vazhdojë të zhvillohet për dy
shekujt në vijim, në ambjentin e thjeshtë të katekizmit, i thjeshtë, por aspak
i anashkalueshëm për ndikimin e vet, në formimin mendor dhe linguistik të një
populli: katekizmi është libri që mësohet më lehtë nga të gjithë, edhe nga
analfabetët; e nëse është e pranuar se ç’jehonë ka në fillimet e çdo literature
gjuha kishtare, mund ta imagjinojmë fare mirë se ç’ndikim duhet të ketë patur
ajo aty ku përbënte librin e vetëm të shkruar, të botuar, të lexuar e të
mësuar.
Historia
e shkrimit shqip është vetëm një pjesëzë e vogël e historisë së shkrimit, në
kuptim terminologjik. Për shekuj me radhë shkrimi ka qenë jo thjesht një
teknokraci e bartjes së kumteve gojore në kumte letrare, por një mjeshtëri, një
art i zbatuar. Dorëshkrimet më të hershme origjinale që ruhen në arkivat e Shqipërisë
("Beratinus-1", shek. VI dhe "Beratinus-2", shek. IX)
çmohen jo vetëm për lëndën ungjillore që përmbajnë, por edhe për vlerat
estetike të "bukurshkrimit (kaligrafisë) imperial".Sipas vlerësimeve
të studiuesve të dorëshkrimeve ungjillore, tradita e të cilave në Shqipëri
vijon pa ndërprerje për rreth 15 shekuj me radhë, në zonën ballkanike dhe
saktësisht në disa prej qyteteve kryesore shqiptare (Berat, Ohër), ka ekzistuar
një shkollë vendore shkruesish ("scribers"). Kjo shkollë ka identitetin
e saj në mjeshtërinë e të shkruarit. Kur flitet për traditën e shkrimit të
shqipes dhe thellësinë historike të burimit të saj është e arsyeshme që ky fakt
të mbahet në vlerësim. Në një hapësirë ku vërtetohet se shkolla e shkruesve
vendës, qoftë të traditës helene, qoftë të traditës latine, ka një të shkuar të
largët, konteksti kulturor për shkrime të hershme edhe në gjuhën amtare, jo
vetëm ekziston, por është inkurajues. Nëse në mjedisin shqiptar të periudhës
prej paleokrishterimit deri në Rilindjen Evropiane kishte traditë të shkrimit
në përgjithësi, siç provohet prej tipologjisë së dorëshkrimeve kishtare që
ruhen në arkivat e vendit, ky është një fakt që favorizon edhe besueshmërinë e
një tradite të shkrimit në gjuhë amtare para-buzukiane.
Po
shtrohet pyetja, a mund të jetë shkruar shqipja, që në shekullin XIII? Ndoshta
po. Një nga filologët, ndër më të njohurit e gjithë kohëve, eruditi Faik
Konica, është ende më i skajshëm në mendimet e tija. Ai thotë: "Gjuha
shqipe duhet të jetë shkruar në shekullin XIII, kur në 1272-në, Karli Anzhu,
vëllai më i vogël i Shën Luigjit, mbretit të Francës, u zgjodh mbret i
shqiptarëve me kryeqytet Durrësin. Ai dërgoi në Durrës mëkëmbësin e tij, Gazon
d'Eshinar, për të organizuar Mbretërinë e Shqipërisë. Ai duhet të ketë
organizuar edhe gjuhën administrative, edhe në shqip. Por Konica shkruan se
fillimet e shqipes së shkruar duhet të jenë që në kohën e normandëve, në shek
XI. Ai thotë që, në shek. XII, gjuha italiane vendëse "il volgare"
nisi me drojtje të pohojë veten kundrejt latinishtes dhe momenti i parë letrar
i njohur në italishte është "Kënga e palaços toskan", që i përket
kësaj periudhe”. Meqë gjithçka ndodhte në Itali, herët a vonë do të kishte
jehonë edhe në Shqipëri, kjo na lejon të besojmë se ideja për të shkruar gjuhën
e vet, shqiptarëve duhet t'u ketë ardhur nga Italia, nga fundi i shekullit XII.
Ndonjë ditë mund të gjendet një përgjigje përfundimtare, për këtë çështje në
arkivat e Vatikanit ose në dokumentet bashkëkohëse të urdhrave Benediktin dhe
Domenikan, madje Konica mendon se kjo lloj letërsie shqipe duhet të ketë qenë
laike, rrëfime kalorësiake apo përmbledhje historish, sipas modelit të botimit
italian "Cente novelle anche". (127)
Këtu
duhet theksuar edhe pohimi i Eqrem
Çabejt se: "Në nëndorin e vitit 1940 N. Borgia më kumtoi në Grotaferata
pranë Romës se kishte zbuluar në Arkivin e Vatikanit një dokument në gjuhën
shqipe më të vjetër se Buzuku. Fshehtësinë e zbulimit të tij ky dijetar e mori
me vete në varr. Gjurmime të mëtejme nëpër arkivat e Vatikanit e të Propagandës
mund të na sjellin ndonjë të papritur në zbulim dokumentesh më të moçme të
shqipes." (128). Të shkruarit e një gjuhe nuk varet nga trillet e këtij
apo atij autori; por nga rrethanat historike dhe kulturore në të cilat ajo
gjuhë përdoret. Vetë të shkruarit është një lloj komunikimi, ndoshta jo i
drejtpërdrejtë, por i destinuar për një publik të shtrirë më tej në hapësirë e
në kohë; kjo edhe ngaqë një vepër e shkruar nuk mund të përligjet, qenësisht,
veçse nga lexuesi. Shpesh të shkruarit e një gjuhe nuk është pa lidhje edhe me
përvijimin e një vetëdijeje të komunitetit si shtrat i një kulture a qytetërimi
të caktuar, për të mos thënë feje; prandaj edhe gjuhë të ndryshme të Evropës
dokumentohen me shkrim në periudha historike të ndryshme.
Deri më sot, si dokument i parë i shqipes së shkruar është marrë e
ashtuquajtura "Formulë e Pagëzimit" e vitit 1462, ndërsa
"Meshari" i Gjon Buzukut i vitit 1555 mbahet si i pari libër në këtë
gjuhë. Historianët mendojnë se këto data nuk janë pa lidhje me lëvizjet e Reformës
dhe të Kundërreformës në gjirin e krishtërimit evropian, dhe se përpjekja për
të shkruar tekste religjioze në një gjuhë të ndryshme nga latinishtja (a
greqishtja) shpjegohet me një orvatje të Vatikanit për të reaguar ndaj
lëvizjeve të ndryshme qendërikëse që po e troshitnin katolicizmin në Evropë. Në
përgjithësi, zgjimi i kulturave lokale pas letargjisë mesjetare nga njëra anë,
dhe zhvillimi i shtypshkrimit nga ana tjetër, u treguan vendimtare për t'ua
dhënë shkrimin edhe atyre gjuhëve që, deri në atë kohë, kishin mbetur të
pashkruara.
Nga kjo pikëpamje, "Meshari" i Gjon Buzukut nuk paraqitet aspak si
vepër e vonuar, as jashtë kontekstit, madje edhe po të kihet parasysh se
shqipja flitej pikërisht në ato troje ku lufta për supremaci midis kishës së Perëndimit
dhe kishës së Lindjes kurrë nuk kish reshtur. Mjaft të krahasohet kjo datë me
çka dihet për historinë e dokumentimit të gjuhëve të tjera me histori të
përafërt me të shqipes: rumanishtja, për shembull, na dokumentohet prej vitit
1521; për letonishten, shembujt e parë të shkrimit gjenden në një katekizëm të
vitit 1585; në një kohë që lituanishtja dëshmohet në përkthimin nga latinishtja
të një himni, në vitin 1545; edhe finlandishtja rezulton e shkruar për herë të
parë në shekullin XVI; në një kohë që sllovakishtja na dëshmohet jo më herët se
viti 1636. Përkundrazi, për një varg gjuhësh të tjera dokumentimi duket të ketë
qenë më i hershëm: si në shekullin XIV për kroatishten e polonishten, në
shekullin XII për portugalishten, në shekullin XI për hungarishten e më në fund
në shekullin X për sllovenishten.
Autorët që kanë
analizuar filologjikisht "Mesharin" e Buzukut, si Petrotta, Resuli e
Çabej, kanë vënë re se zgjidhjet grafematike të atij shkrimtari janë aq
konsekuente sa të lënë shteg të mendohet për një traditë të shkrimit të shqipes
që i paraprin Mesharit, edhe pse Buzuku vetë e thekson se është i pari që po e
ndërmerr të shkruarit e kësaj gjuhe; ndërkohë të tjerë filologë kanë vënë re
ngjashmëri, po në trajtimin grafematik të tingujve të shqipes, midis teksteve
të autorëve katolikë të Veriut nga njëra anë, dhe autorëve të hershëm
arbëreshë, nga ana tjetër. Prandaj edhe albanologët në përgjithësi nuk e kanë
përjashtuar mundësinë që shqipja të ketë qenë shkruar përpara Buzukut, në
periudhën paraosmane a gjithsesi në kohën e përvijimit sado jetëshkurtër të një
vetëdijeje unitare të shqiptarëve, në periudhën e invazionit osman e të
qëndresës kundër tij.
