Dhe Gjuha
Arumune/Vllahe vjen nga Latinishtia e
vjetër. Dhe ajo është ndarë në dialekte si p.sh. dialekti fërshërot gramostean,
meglo-romën, istro-romën. Arumunët/Maqedono-Vllehët dhe gjuha e tyre e nënës
mbijetojnë prej 2000 e ca vjet më parë. Për këtë flitet nga shekulli 10 (dhjetë).
Gjuha Vllahe ose
Maqedono-Vllahe është si dhe gjuhët e tjera. Për këtë shkruhet në arumanisht
dhe për arumunët, botohen revista bëhen
emisione radiodifusive, emisione televizive në arumanisht dhe per arumunët
bëhen edhe Kongrese.
Arumunët/Vllehët janë
jug-Danubianë. Latinishtia ka asimiluar një pjesë të kësaj gjuhe autoktone. Ky
proces është shpërndarë në një sipërf, mjaft të gjerë dhe kompakte që shtrihet
nga Karpatet e Veriut deri në jug të Ballkanit.
Në këtë sipërfaqe
është formuar/bërë populli i vjetër rumun, mjaft i unifikuar nga fillimi deri
në shek. VII-IX, kjo nga shikimi
lingvistik/gjuhësor. Gjuha rumune shprehet në katër forma aktuale. Pjesa më e madhe e
gjuhëtarëve njohin Rumanishten e vjeter, qe vazhdon afersisht e paprekur në ato 4 format e kësaj gjuhe të përbashkët që
korrespondon me grupet e vjetra romane:
1. Rumanishtia
(dako-rumune, vllahe).
2. Arumanishtia
(Maqedono-Vllaheja).
3. Meglenita
(me-glen-romena-vlaha) – variant i gjuhës arumune/vlahe e folur në jug të
Danubit, në vendet e ballkanit.
4. Istriana
(istro-romena-vlaha) folur në Gadishullin e Istrias.
Arumanishtia është
gjuha e nënës e arumunëve që konfirmon vetëdijen e tyre gjuhëfolëse.
Kjo shënon që çdo
arumun/vlah që ka një gjuhë të tijin ndjehet në vendet e Ballkanit një
tjetërsoi nga shqiptarët, grekët,
sllavët, turqit. Jo vetëm në gjuhë, por po të analizojmë Botën shpirt mater, të
arumunëve/maqedono- vllehëve dhe të shtrihesh në përrallat e vjetra, në këngët
bukura me „hej”/„iso”, në zakonet e dasmës, në këngët e djepit, me të cilat
nënat arumune u këndonin femijëve të tyre, në elegjitë e vdekjes, në këngët e
kurbetit, në këngët e dashurisë që tregojnë me art dhe ndjenjë poetike
dashurinë midis të rinjve (midis një vajze dhe një djali) arumun, në kostumet
elegante popullore të qëndisura me fije
ari nga duart e florinjta të grave
arumune/vllahe të harmonizuara aq mirë me ngjyrat e ndryshme, në këpucët me
gozhda hekuri, të destinuara për në mal,
në enët prej druri dhe bakëri që përgatisnin
bulmetin (djathin, kaçkavallin, gjizën, kosin që pritej me thikë, dhe në të
tjera pamje të jetës, do të bindesh se arumunët/maqedono-vllahët kanë edhe ata origjinalitetin e tyre si edhe popujt e tjerë.
Gjuha e tyre është
ajo që është shkruar për arumunët në
mënyrë definitive në histori. Kjo cilësi e gjuhës së nënës së arumunëve u
konfirmon „Të drejta të lexueshme” të drejta që eksistojnë veçanërisht për të
qenë folur kudo nëpër familje, rrugë,
kishë, në literaturë, të drejta për të qenë analizuar si gjuhë funksionale,
krahasuar me gjuhët e tjera.
Arumanishtia/Vlahishtia
është një variant i „rumanishtes komune” (dhe jo i rumanishtes së pastër) dhe
me pak fjalë se ajo është gjuha
funksionale e Rumunëve të veriut të Danubit.
Janë dy kategori
arumunësh: „Autoktonë” dhe „në diasporë”.
Arumunët që banojnë
në vendet e Ballkanit (Greqi, Shqipëri,
Maqedoni, Bullgaria) janë autoktonë, d.m.th. nga lindja dhe si popujt
„neolatine” ku banojnë edhe sot.
Arumunët e
„diasporës” janë ata që gjenden në Botë (në
vendet e Europës fut brenda dhe Rumaninë, në Amerikë, Australi, Kanada etj.).
Statusi i arumunëve
„autoktonë” që banojnë sot në vendet e
Ballkanit është i indryshëm nga ato të arumunëve/ Vllehëve që banojnë në vendet
e tjera në Botë. Arumunët që banojnë në
vendet e Ballkanit janë minoritet me popull, e shumicës në shtetet ku banojnë.
Bashkimi i Europës po
krijon një mendësi të re, reale, të drejtë, humane, demokrate dhe për
arumunët/vllehët e Ballkanit dhe të Europës. Europa e Bashkuar nesër do të jetë
si një kopësht i bukur, me lule të shumëllojshme dhe të shumëngjyrshme.
Do të jetë krim n.q.
se nuk do të ujitet me ujë të pastër edhe
lulja e bukur arumune/Vllahe që të mos thahet dhe ajo, por të mbijetojë si të tjerat.
Kjo cilësi e
arumunëve/Vllehëve u konfirmon të drejta,
të akorduara në të gjithë Botën, në çfarëdo vend për minoritetet. Por është nevoja/detyra që
vetë arumunët/ Vllehët që banojnë në këto vende t’i kërkojnë, t’i mbajnë, dhe t’i shpien përpara. Çdo ndërhyrje nga
jashtë nuk do të bëjë gjë tjetër vetëm
që do të dobësojë realitetin e etnive në Ballkan.
Emri i arumunëve
duhet të jetë arumun dhe Maqedo- Vllah. Maqedono-Vllah është një term që është
përdorur nga Babai i „Gramatikës Arumune ose Maqedono-Vlahe” Mihal Boiagi, 200 vjet më parë në Vienë të
Austrisë më 1813. Ky emërim etnik eliminon çdo gjë prej konfusionit.
Maqedono-Sllav është tjetër gjë nga Maqedono-Vllah, etj...
Arumunët janë të
krishterë Orthodoksë. Orthodoksia e tyre
ka specifikën e saj në krahasim me atë të rumunëve të veriut. Fjalori i arumunëve përmban shumë pak
elemente të ritualit orthodoks, por
literatura rituale është si ajo shumë e
rrallë. Në fakt, arumunët nuk kanë pasur një kishë orthodokse korrekte të
organizuar. Kisha Greke u është imponuar në mënyre absolute.
Arumunët/Maqedono-Vllehët duhet të kenë
një synim të vetëm:të ruajnë dhe të kultivojnë gjuhën e nënës dhe zakonet/traditat e tyre të
pasura.
Siç është thënë më
sipër lulja e bukur arumune (Maqedo-Vllahe) duhet të ujitet nga vetë arumunët
që të mundim të transmetojmë nga brezi
në brez amanetin e stërgjyshërve tanë
2000 e ca vjet më parë.
Ky është studim Akademikes prof. dr. Matilda Caraxhiu Marioceanu, që ka një kompetencë profesionale të fituar direkt dhe indirect nga profesorët e saj me emër Theodhor Kapedani, Perikli Papahaxhi, Tache Papahaxhi, Aleksandro Rosetti, Iorgu Jordan, Nikolla Jorga.
