Koha e
shkrimit: Viti 1676 (data më e hershme). Shkrimi më i hershëm përmban
formulën
kishtare të falënderimit të besimtarëve që dhurojnë pasuri për kishën, duke
filluar
prej kohës kur
ky kodik iu dhurua Kishës së Shën Mërisë. Kjo formulë është përkthyer në
shqip së paku
dy herë, nga dy klerikë, në gjysmën e parë të shekullit të 20-të, për nevoja
shërbese. Me
këtë rast, secili përkthyes ka pasuruar listën e emrave të dhuruesve me më të
rijtë.
Falënderimi bëhej Ditën e Ortodoksisë.
Regesti ka
vazhduar të mbahet për afro dy shekuj e gjysmë me radhë. Shenjimi i fundmë
është i vitit
1943. Këtë e shkroi Ilo Mitkë Qafëzezi, “më 26 të vjeshtësë së parë më 1943”. Ky
saktëson se
“shkrimin e kësaj faqje e diktoi imzot Çamçe“. Për mitropolitin Agathangjel
Çamçe,
I. M. Qafëzezi
shkruan se „është i pari mitropolit korçar që nga ditët e Parthenit (1670-1676)
dhe të Joasafit të
parë (1709-1741).
Për këtë kodik në
Fondin 488 nuk ekziston skedë (pasaportë). I vetmi shenjim që gjendet prej
autorit të
katalogut, Theofan Popa, është se „kemi kapërcye numrin (dhe kemi përshkruar
më parë „Kodikun e
100-të, të Fierit“), sepse kodiku me numër 100 ishte vënë (ishte bërë
pjesë e Fondit
488) pa u punuar kodikët e tjerë (pa u pajisur me të dhënat përshkrimore)“.
Në kapakun e
dorëshkrimit gjendet ky titullim, që është përgatitur prej arkivistëve: „Kodiku
i
madh i Korçës, që
përfshin ngjarje të viteve 1572-1941, si dhe lista (listën) e pasurive të
Mitropolisë së
Korçës (të) vitit 1887“.
Sido që thuhet se
kodiku bën fjalë për ngjarje që fillojnë prej vitit 1572, as grafia, as koha e
shkrimit nuk janë
të shekullit të 16-të. Dëshmohet qartazi nga një shenjim se ky kodik filloi të
shkruhej në vitin
1676, „kur ishte patrik i Ohrit Joasaf Voskopojari“. Në një dëshmi tjetër në
gjuhën shqipe, që
ruhet si shtojcë e kodikut dhe ka titullin „Pikërisht e njëshme“, thuhet:
„Joasaf-i, me
dëshirën e Perëndisë kryeepiskop i Justinianës ... kryetar i Ohrisë dhe
patriark
i Bullgarisë,
gjithë Maqedonisë dhe gjithë Shqipërisë, prej Voskopoje, vërteton (dëshmon) /se
/ në vitin 1725 u
ngrit ky tempull i burimit jetëdhënës të Korçës dyke qenë dhespot hirësi e tij
mitropolit’ i
Korçës dhe Zvezdës, dyke qenë ekzark i fort të lumturit z. Parthen prej Korçe,
prej
të cilit u dhurua
ky kodik në ditët e epitropëve dhe ndërtonjësve të kësaj kishe... U vendos që
ky kodik i
dhuronjësve të këndohet çdo vit ditën e sotme, që quhet e diela e ortodoksisë“.
Kjo mund të jetë
arsyeja që Ilo Mitkë Qafëzezi, në një shenjim të shkruar në vitin 1943 në
brendësi të fletës
së kodikut, e quan „Codex Zosimea-Partheni-Kavalioti“. Zosimea apo Zosimi
ishte arkipeshkv
(mitropolit) në vitin 1607, fill mbas Gavrilit (1572-1580). Emri i Parthenit
është zgjedhur për
të njëjtën arsye, si mitropolit korçar i respektuar. Emri i Kavaliotit mund të
jetë zgjedhur për
faktin se kodiku ka fletë të tëra për Voskopojën (fletët 86-87 dhe të tjera).
Sipas Ilo Mitkë
Qafëzezit, „Codex Zosima-Partheni-Kavalioti“ mund të jetë një „titull i
paskajuar
i këtyre kondikëve
/kodikëve / për diturina të kërkimeve ballkanike“ (titull i përgjithshëm).
Një tekst tjetër,
gjithashtu në gjuhën shqipe, që përsërit pak a shumë tekstin e cituar më sipër
për dhurimin e
kodikut nga Joasafi prej Voskopoje, lejon të kuptohet se bëhet fjalë për një
përkthim shqip të
shenjimit me grafi relativisht të vjetër, që gjendet në dy anët e brendshme të
kapakëve
origjinalë.
Nga ky version i
të njëjtit tekst del se kisha që iu dhurua kodiku quhej„ Zonja Shën Mëri“, se
në atë kohë mitropolit i Korçës ka qenë Sallasfori i Zvezdës, se kjo kishë „u
zugrafis prej zotërinjtë vëllezërit Zografët“, se „u shkruhen emrat në këtë
kodik të gjithëve atyre që kanë falur ...“ pasuri e ndihma për kishën.
Në fakt, pjesën më
të madhe të lëndës së kodikut e zënë regjistrimet e dhuratave të besimtarëve
për kishën: toka, para, sende me vlerë, punishte. Të dhëna të tilla përmbajnë
fletët 6-7, 9-15, 17-23, 42-45, 72-73, 80-82. Midis dhuruesve bie në sy emri i
Athanas Zografit (fleta 52); emri „kryetarit / princit të Hungaro-vllahisë Joan
Mavrokodhrato“ (ky përmendet edhe një herë tjetër si dhurues i madh, sepse jep
çdo vit 150 groshë për shkollat e Korçës, fleta 90).
Sipas A. Plasarit,
„Hungarovllahi emërtohej asikohe principata rumune e Vllahisë për t’u dalluar
prej „Vllahisë së
Madhe“ të Epirit dhe Maqedonisë, qeverisur prej Engëllorëve. Trajta
„Hungarovllahi“
daton prej shekullit të 14-të...“ („Mendimi“, 2003, nr. 2, f. 43).
Përmendet
gjithashtu emri i rusit Pavel Molenskij, që ka dhuruar një petrahil të qendisur
me
flori dhe sende të
tjera; esnafi i bakejve, që ka dhuruar „korën e Triarhondëve“; një banor i
Korçës me mbiemrin
„Kukuzeli“ / „Kokuzeli“, që ka dhuruar një vreshtë. Nga lista e dhuruesve
mësohet për
ekzistencën e një „kore të Shën Kryqit“, të një „kore tjetër“ të Zografit që
tregon
„Zotin Krisht kur
lindet“, si dhe për mjaft vepra të tjera të artit kishtar, që nuk dihet se
çfarë fati
kanë pasur dhe a
mund të gjenden më.
Në fletën 66 ka
kronika për Voskopojën.
Në fletën 83
gjendet një raport përmbledhës i veprimtarisë së Mitropolisë së Korçës për
vepra bamirësie.
Ky raport është hartuar meqenëse mjeku Joan Llambridhi, i cili cilësohet „i
dëgjuar“, ka
vendosur të botojë një libër për bamirësinë. Raporti është shkruar, ose së paku
është parë e
miratuar nga „mitropoliti i Korçës dhe Përmetit“, Dorotheu, në vitin 1879. Në
këtë raport ka të
dhëna të hollësishme mbi ndarjen administrative të Korçës dhe të Përmetit,
mbi zhvillimin
ekonomik dhe jetën shoqërore, mbi çifligjet dhe „fshatrat e pavarur“, mbi
shkollat
edhe kishat. Sipas
vlerësimit të Mitropolisë, Korça ndahet në tri pjesë: Korçë, Devoll dhe
Opar. Në fletët 83
dhe 86 bëhet fjalë vetëm për Oparin.
Në fletën 86
shkruhet për krijimin e “Vëllezërisë për të varfërit“, më 1870, „me ndihmën e
mytesarifit Asim
pasha. Në këtë shoqëri bënin pjesë të krishterë e muslimanë dhe përfitonin
ndihmë të varfërit
pa dallim. Kjo shoqëri ndërtoi në qytet të parën „foshnjore“ / çerdhe / dhe pagoi
shpenzimet e mësueses për dy vjet. Me financat e kësaj shoqërie u hap një
shkollë fillore në Pogradec, një tjetër në Opar dhe një e tretë në Borovë të
Kolonjës. Në të njëjtën fletë është shkruar për ndërtimin e çezmave nga
bejlerët e Plasës dhe nga një qytetar me emrin Jani Banga. Aty shkruhet
gjithashtu për punën që bënë më 1784 ndërtuesit „gegë e voskopojarë“
(„moskopoliti“) për ndërtimin e orës së madhe të qytetit mbi këmbanën e madhe
pranë pazarit.
Sipas një të dhëne
që gjendet në këtë fletë, në vitet 1750-1760 voskopojarët kishin arritur të
mblidhnin 400 mijë
aspra për shkollat. Në atë kohë tregtarët e Voskopojës kishin veprimtari
në Austri, në
Vllahi, në Bullgari e Maqedoni, si dhe në Serbi. Qyteti kishte esnafin e
hekurpunuesve,
të bakejve, të kasapëve dhe të argjendarëve. Në këtë kohë, sipas të dhënave
të mbajtësit
të kronikës të kodikut, Voskopoja kishte shtypshkronjë të mirë.
Në fletën 87
flitet prapë për Voskopojën. Ka të dhëna për banorët e saj në kohën e lulëzimit
(të
paktën 12
mijë), për shkollat, për rregullimin urban të qytetit, për gjuhët që janë folur
(përmendet shqipja, greqishtja dhe vllahishtja).
Në të njëjtën
fletë përshkruhet se si „koxha Mirahori“ - është fjala për Iljaz bej Mirahorin,
pasi
u kthye në
musliman, fitoi simpatinë e sulltan Bajazidit dhe, si mirënjohje për
përfitimet, ndërtoi
një xhami atje
ku ishte Kisha e Shën Parashqevisë. Thuhet se kjo „ka ndodhur 392 vjet më
parë“, që do
të thotë se shenjimi është mbajtur përafërsisht në vitet 1860-1870, duke pasur
parasysh se
fermanët e Sulltanit të sipërpërmendur për dhënie timari beut të Mirahorit i
takojnë
vitit 1486.
Në fletën 88
gjendet një kronikë e hollësishme mbi pasojat e tërmetit të vitit 1879, tërmet
që
„rrëzoi mbi dy
mijë oxhaqe“ dhe u pasua nga një thatësirë e madhe. Pasoi një zjarr
ipërbindshëm, që dogji „600 punishte“. Në të njëjtin vit u mat temperatura më e
ulët që mbahej
mend gjatë dimrit,
minus 17 gradë.
