Ese dixhitale shkruar nga
Adina Popescu.
Përkthimi nga rumanishtja në
shqip i esesë dhe fragmenteve nga Gersa Rrudha.
Teshtima shqiptare
Zbrita në aeroportin e vogël Nënë Tereza natën vonë,
pasi ndërrova aeroplanin në Mynih. Nuk ka asnjë linjë direkte Bukuresht-Tiranë,
duhet të fluturosh një mijë e ca kilometra në Veri, në Gjermani, për t'u kthyer
më pas në Jug.
Më kishte lodhur ankthi i fluturimit, dy ngritje, dy
ulje, tashmë ndihesha diku në fund të botës, megjithëse ka vetëm 900 kilometra
distancë mes vendeve tona që nuk ishin "fqinj" në të kaluarën, vetëm
"miq", dhe kjo falë një regjimi komunist tmerrësisht të ngjashëm.
Përveç kësaj
historie të së shkuarës së afërt, nuk dija asgjë për Shqipërinë. Vetëm fakti që
një paraardhësi im arumun, Dedu ynë i parë në familje, erdhi nga Shqipëria në
Rumani në fund të shekullit të 18-të dhe u vendos këtu.
Kisha një ndjenjë të thellë sikur gjendesha në shtëpinë
time që nga momenti kur avioni më në fund vendosi rrotat e tij në pistë dhe lëshova
një psherëtimë e lehtësuar. Tani po mundohem t'ia shpjegoj vetes.
Me popullin
shqiptar dhe gjuhën e tij isha njohur që në aeroportin e Mynihut, kur vura re
se të gjithë meshkujt mbi 60 vjeç (njëri prej tyre ishte ulur pranë meje në
avion) mbanin ora mekanike dore që dukej se ishin të trashëguara nga
baballarët apo gjyshërit e tyre. Në Rumani, orët mekanike janë drejt zhdukjes.
I thashë vetes se koha në Shqipëri matet ndryshe,
është një kohë “klasike” dhe më pak e fragmentuar se koha që regjistrojnë
pajisjet elektronike që të lajmërojnë sa herë që je vonë.
Është një kohë
më rigoroze, më pak elastike. Dhe kështu ndodhi.
Gjatë muajit që kalova në Shqipëri, nën një qiell
veror pa ndryshim klime, pa një pikë shiu, pa asnjë gjurmë reje, gjeta verën e
fëmijërisë sime, ditë që duken të pafundme, të mbytura nga vapa (në Tiranë
është zakonisht 40 gradë, në korrik), por që i nënshtrohet një disipline te
caktuar, nje orari ushqimi dhe orëve të gjumit të pasdites.
Askund dhe asnjëherë nuk kam ndjerë se kam më shumë
kohë të lirë në dispozicion se sa këtu. E dija, për shembull, se vonë në
mbrëmje të moshuarit mbushnin stolat rreth shatërvanit të vogël artezian në hotelin “Colosseo” dhe fëmijët
luanin rreth tij, duke u spërkatur me ujë, pikërisht aty ku fillon rruga plot me
ambasada, të rrethuara nga barriera, me roje të mërzitura përpara atyre institucioneve
që përfaqësojnë vendet e Perëndimit dhe Lindjes ose vende të tjera ekzotike, të
largëta.
Gjermania përshëndet Francën, vështrime diplomatike
nga pas dritareve të ndërtesave të mbyllura disi në vetvete, por që ngjallnin seriozitet,
duke kapur rrëmujën e shoqëruar me kërcitjen e gotave të verës nga pritja që
sapo ka filluar në ballkonet e hapura ndaj botës mbushur me ndërtesa përgjatë
gjithë rrugës.
E dija se po
bëhej vonë kur në bulevardin në të cilin qëndroja unë, me emrin “Rruga e
Durrësit”, u shfaq një grua me misra të pjekur. Ajo vendosi zgarën e saj të
vogël të improvizuar me qymyr, u ul në një stol, të rrethuar me thasë, duke pritur
dënimin e saj.
Tashmë është natë kur ndjen një erë të këndshme të vijë
nga perëndimi dhe në lokalin “Hemingway” të nisin të projektohen filma të
vjetër bardh e zi, në çatinë e rrënuar të shtëpisë përballë.
Në Tiranë çdo gjë është prishur për t’u rindërtuar, gjithçka
është në një rikonstruksion të përhershëm, në qendër po ngrihen blloqe të reja
30 katëshe, prej betoni e xhami, të cilat rrethojnë sheshin “Skënderbej”, një
hapësirë kjo e madhe, e hapur, pedonale, zemra e qytetit e cila pulson
vazhdimisht.
Mëngjesi fillon vetëm kur banorët e qytetit takohen në
lokale për të pirë kafenë e tyre, gjithmonë të shoqëruar me një gotë ujë të
ftohtë nga shtëpia. Kafeja nuk pihet kurrë në shtëpi, ndoshta e bëjnë sipas
modelit Italian.
Italia ishte ai vendi i lirë nga përtej detit, të cilin
populli shqiptar e lakmoi aq shumë, për më shumë se 40 vjet, por edhe që e kurorëzoi
si vendin e paarritshëm.
Rumania ishte e rrethuar vetëm nga vende komuniste,
Perëndimin nuk e kishim kaq afër, ku mund të ikje? Tek hungarezët? Tek serbët?
Por shqiptarët kanë jetuar gjithmonë me këtë mirazh
nga përtej Adriatikut. Atyre u duhej vetëm një varkë për t'i çuar në Bari, por meqenëse
ai ishte burgu më i ruajtur në gjithë ish-bllokun komunist, askush nuk u largua
dhe nuk arriti aty.
Perëndimorët që arrinin këtu rastësisht, fillimisht shkonin
te berberi për t'u prerë mjekrat dhe flokët për të mos marrë fletë-rrufe. Enver Hoxha e
ruante vendin me bunkerë (më shumë se
150 mijë të tillë) për të “mbrojtur” popullësinë e tij nga një pushtim
kapitalist i pamundur dhe pa logjikë, thjesht një propagandë e pastër.
Në Tiranë dy prej këtyre bunkerëve janë kthyer në
muze, në memorialë për viktimat e komunizmit. Nuk e kisha imagjinuar kurrë se
do të kishte një vend tjetër që do të më emociononte më shumë sesa Memoriali
Sighet, në Rumani, por mesa duket, ekziston dhe një vend tjetër i cili më preku.
Nuk e imagjinoja se kishte ekzistuar diku tjetër një diktator po aq i çmendur sa Çaushesku.
Po vizitoja memorialin Bunk Art 2, mes familjeve
franceze, italiane dhe nordike, të cilat kishin ardhur me pushime, dhe që
“informoheshin” sipërfaqësisht për këtë komunizëm, sa shtypje, sa viktima kishte
pasur, duke kaluar lehtë nga një dhomë në tjetrën, pa ajër dhe pa dritë,
fëmijët e tyre vraponin nëpër korridoret e bunkerit si në një park tematik, dhe
unë mundohesha të fshihja lotët e mi të cilat më rridhnin nëpër faqe.
Dola e trullosur, si mund ta kuptosh nëse nuk e ke
jetuar? Çfarë përjetimesh mund të kesh nëse vjen, për shembull, nga vendi i
lumtur përtej detit?
Në Tiranë e dija se kur ishte ora e drekës, kur rrugët
zbrazeshin, vapa e tepërt i çonte të gjithë në ambientet e brendshme me ajër të
kondicionuar.
Por edhe atëherë kur ecja rrugëve me kilometra, sepse
të gjitha bulevardet, ndryshe nga Bukureshti, kanë pemë, kanë hije, kaloja
anash dyqaneve të vogla në bodrumet e ndërtesave ku mund të blije çdo gjë, nga
karikuesit e telefonit deri tek "fustanet Italiane”.
Vetëm rrugës për te parku dhe liqeni artificial, kur ndjeva
vapën të pushonte pak, u ula në një stol dhe nisa të dëgjoja teshtimën e burrave
të qytetit.
Që në ditën e parë më befasoi kjo teshtimë, si një
përshëndetje e gëzuar, një teshtimë e fortë, aq e fortë sa mund të dëgjohej
ndoshta deri në Durrës, në breg të detit, 40 kilometra më larg. E vura re qysh
ditën e parë, sepse babai im teshtin kështu prej kohësh, dhe nëna ime i thotë
gjithmonë: “Anton, mos teshti kaq fort, bëhu i denjë dhe teshti në shami!”
Por për mua
ishte treguesi më i qartë se ky është vendi im, këtu janë rrënjët e mia.
Por në mbrëmjen e parë, ajo e uljes në aeroportin Nënë
Tereza, Tirana ishte një qytet i panjohur për mua dhe nuk kisha pritshmëri të
mëdha prej tij, një lloj Bukureshti, mendova me vete.
Në orën tre të mëngjesit, nuk mund të flija, po pija një cigare në ballkonin e banesës dhe mendova: “çfarë kurioziteti, të gjithë burrat mbi moshën 60 në aeroplan mbanin orë mekanike?”.
Fragmenti 1
(nga romani i cili është
në punë e sipër: “Dede, shënime udhëtimi në Aledonia”)
Në kërkim të
Dedë Gjonit
Thuhet se stërgjyshi
im Dede Gjon ka qenë një burrë shumë i pasur në Aledonia, aq i kalbur në
pasuri, saqë kur i pëlqente, bënte monedha me fytyrën e tij dhe vetë fytyra e
tij e shtypur në monedha i sillte vlerë. Edhe pse Aledonia në ato kohë i
përkiste vendeve apo perandorive të tjera, dhe
ju e dini mjaft mirë se si është
me historinë, vendet e vogla gëlltiten nga vendet e mëdha, si peshqit
grabitqarë që gëlltisin krijesat më të vogla në pellg.
Por një herë e një kohë, në fund të shekullit
të 18-të, nëse do të udhëtonit nëpër vendet evropiane dhe do të nxirrnit një Dede
nga çanta juaj, mund t'i blinit vetes një bukë, dhjetë litra verë, një natë në një han të mirë dhe
një grua, ndonjëherë edhe një kështjellë, varet në cilat vende shkonit dhe falë
vullnetit të mirë e nevojave te atij me të cilin negocionit.
Thuhet se Dede Gjon,
që në rininë e tij kishte qenë një pronar i madh anijesh, i fshihte paratë e
tij gjithandej, varroste sëndukë nëpër
shpella, në brigjet e lumenjve apo në gropa të gërmuara buzë detit. Por ai nuk pati kohë të kthehej në breg sepse
ishte gjithmonë i persekutuar dhe i shtypur, si çdo njeri shumë i pasur në
ditët e sotme.
Kur iu desh të largohej nga Aledonia dhe
bredhjet e tij e çuan në Rumani ose më mirë në principatat përtej Danubit,
thuhet se ai kishte mjaft para me vete për të blerë një vend të tërë dhe mendoi
për një kohë të gjatë nëse do të ishte vendi i Muntenias apo ai i Moldavisë, ngaqë Transilvania nuk mund të prekej, sepse aty kishte
interesa të tjera. Ai mund t'i blinte të dyja, për njëherë.
- “Dhe çfarë ndodhi
me paratë?” - e pyeta babain tim, Antonin, kur isha fëmijë.
- “Nuk e di” , ngriti
supet. “Me siguri kanë humbur gjatë rrugës.”
-“Është thjesht një
legjendë, në thelb sa para mund të mbante me vete?”
-“Grabitësit e
sulmuan dhe ia morën të gjitha, nuk e kam idenë.”
Unë jetoja në një apartament
me tre dhoma në Calea Mosilor. Në dimër, kaloriferët ishin të ftohtë. Energjia
elektrike shuhej në mbrëmje dhe ne të gjithë shtriheshim me rrobat tona prej
leshi, të zhytur nën mbulesë, në errësirë, në dhomën e vogël.
Bukureshti ishte
atëherë një vrimë e zezë, në një galaktikë mosekzistuese në hartën e botës.
Ngaqë nuk mundëm as ta nisnim bisedën e përsëritur për të dëgjuar historinë e Mateiaş
Gîscarul për të qindtën herë dhe për të imituar zërat atje, im atë më tregoi
për një paraardhës fantastik që erdhi, i kalbur në pasuri edhe ai , nga një
vend i largët i quajtur Aledonia.
Më interesonin më së
shumti mysafirët e tij.
- “Dhe a hante mish pule ?”- e pyesja unë.
- “Po, hante pulë të
pjekur në çdo vakt.”
- “Po mish derri të
pjekur ?”
- “Çfarë, mish zgare?
Unë mendoj se ai hante shumë mish.”
- “Dhe pinte Pepsi ?”
-“Në atë kohë nuk
kishte Pepsi, Adina. Le të jemi serioz, imagjino...dyqind vjet më parë ... “
Fragmenti 2
(nga romani i cili është
në punë e sipër – “Dede, shënime udhëtimi në Aledonia”)
Ballkoni
Poeti nga Aledonia më
shpjegoi një arsye tjetër pse Hotel Melody ishte një zgjedhje shumë e mirë.
Domethënë, ballkoni i dhomës sime.
Ai më tha se isha me
fat. Hoteli Melody, i ndërtuar diku mes luftërave, në një stil neo-aledonian me
ndikime art nouveau. Ishte një nga ndërtesat e pakta në qytet që kishte
ballkone të hapura. Më saktësisht, dhoma e hotelit vazhdonte me një platformë
të vogël, e rrethuar nga një skarë dekorative mjaft e dobët.
Nuk mund të dilje as e zhveshur aty , sepse
mund të shiheshe nga të gjitha
këndvështrimet. Dua të them, unë shikoja nga rruga dhe njerëzit më shikonin
mua. Ishte njësoj si të dilje në qytet pa dalë jashtë dhomës.
Ballkoni i hapur
shpreh,– më shpjegoi poeti- optikën e
njeriut nga brenda për të parë jashtë dhe për tu ekspozuar. Më pas, ai shprehu
keqardhjen për faktin se shumica e ballkoneve të godinave në qytet janë të mbyllura,
si veshët që janë rritur brenda kokës.
Dhe kjo do të
nënkuptonte dëshirën e njerëzve për të mos parë dhe për të mos u parë, për të
mbetur të burgosur brenda.
Teori interesante,
thashë me vete, pastaj kuptova se edhe në Bukuresht së fundmi shumica e ballkoneve
janë të mbyllura.
Edhe ato të blloqeve
socialiste që fillimisht ishin vetëm disa zgjatime të padobishme të
apartamenteve standarde që nuk ofronin asnjë dobi tjetër veç varjes së rrobave.
Njerëzit i mbyllën ato
ose për shkak të nevojës për privatësi ose për të marrë pak hapësirë shtesë
për banim. Dhe blloqet e reja prej betoni dhe xhami nuk kanë fare ballkone,
vetëm dritare të mëdha.
-“Pse mendoni se
njerëzit nuk duan më të shohin dhe të shihen?” e pyeta poetin.
- Nuk arrij ta kuptoj
më - m'u përgjigj i shqetësuar. Mendoj se na ka ndodhur pas regjimit komunist,
komunizmit të njëqind ditëve. Kur mbaroi ajo periudhë më në fund, Aledonianët
donin të mbyllnin ballkonet e tyre.
Ata ndiheshin më të
sigurt në këtë mënyrë. Por ti duhet të shijosh ballkonin tënd të hapur, është
një privilegj!” - shtoi ai.
E ndoqa këshillën e
tij dhe, ndërsa banoja në hotelin Melody, dilja të paktën dhjetë herë në ditë
në ballkonin tim të vogël si një shtëpizë. Të pija një cigare në radhë të parë,
sepse nuk më lejohej të pija duhan në dhomë.
Kështu, çdo mëngjes i
shihja ata që pinin kafenë në lokalin e rrugës së hotel Melody. Disa prej tyre
më dukeshin si njerëz të rëndësishëm, të tjerët ishin thjesht grabitës parash
që bënin jetesën atje.
Pastaj pashë karrocierët
duke larë kafshët e tyre në pusin artezian, megjithëse ishte e ndaluar. Kishte
një shenjë të qartë që çdo i huaj mund ta kuptonte që tregonte se ishte ujë i
pijshëm dhe jo për kafshë, të prerë në
dysh me vijë të kuqe.
Çdo mbrëmje shihja të
moshuar, të lagjes në të cilën qëndroja unë, të cilët nuk kishin mundësi të
pinin një kafe në lokalin e hotel Melody, por që vinin çdo mbrëmje këtu për t'u
ulur në stolat rreth shatërvanit dhe për të bërë muhabet në gjuhën aledoniane.
Nganjëherë, këta të
moshuar i përzinin nga lokali kamarierët e rrëmujshëm, të cilët mendonin se
ishin lypës. Lokali u shkri i gjithë në rrugë dhe nuk kishte një kufi të qartë
ndarës midis të pasurve dhe të varfërve, nuk e dije kurrë se kur ishe në njërën
anë apo kur ishe në tjetrën.
Takova gruan që
shiste misër të pjekur.
Ajo pozicionohej çdo
mbrëmje pranë pusit, e ngarkuar me disa thasë. Nxirrte zgarën e saj të vogël me
qymyr, pastaj kallinjtë e misrit dhe fillonte
t'i piqte . Era e misrit të saj të pjekur arriti në ballkonin tim dhe më
çmendi. Të gjithë blenë misër prej saj, si ata në lokal ashtu edhe ata jashtë.
Në mes të natës, kur lokali
i hotelit ishte mbyllur prej kohësh, pashë gruan duke ecur me fëmijën e saj në
karrocë. Ai vinte gjithmonë nga parku i Ambasadave aty pranë, bënte një xhiro
të qetë rreth shatërvanit, kur shoferët e karrocave ishin zhdukur dhe pastaj ikte
nga vinte.
Ai ndoshta kishte
nevojë për vetminë dhe sigurinë e natës. Gruaja në fakt po ecte si një statujë me
karrocë, një trup i palëvizshëm, me sy të hapur drejt qiellit, duke mos i mbyllur
në asnjë cast. Pyesja veten se çfarë ndiente fëmija dhe nëse kishte ndonjë rëndësi
për të kjo shëtitje, por nëna e tij vazhdonte të bënte detyrën e saj. Cdo natë.
