Ndoshta gjithçka
ishte shumë e hershme, ndoshta trualli shqiptar s’ishte ende i lëruar aq sa
duhej që fara e gjuhës shqipe të mbillej e të rritej e shëndetshme, por gjithësesi
projekti më madhor që kjo epokë dhe ky lulëzim që njohu asokohe Voskopoja, i
dha lëvizjes sonë kombëtare, ishte ai i shqipes. Nga të dhënat e copëtuara dhe
të keqpërdorura që vijnë sot, rezulton se Voskopoja po projektonte për të parën
herë krijimin e një gjuhe të shkruar shqipe. Teodor Kavaljoti, përgatiti për
këtë qëllim edhe të parin alfabet shqip të kohës. “Po t’i referohemi filologut gjerman Von Hahn
(Lexicon Tetraglossan), Kavaljoti kishte shpikur një alfabet gërmat e të cilit
mund të identifikoheshin si “analoge me ato të glagolitishtes ilire” (199). Ky
alfabet që është zhdukur në rrënojat e Voskopojës (apo mbahet i fshehur në
ndonjë arkiv grek apo rumun), u kurorëzua me aktin më të rëndësishëm të kohës
së vet: përkthimin e të parës Dhjatë të Re nga gjuha greke në gjuhën shqipe”
(200).
Gjithashtu edhe
Zëvendësrektori i Akademisë së Re, në vitin 1762, Grigor Voskopojari
(nga Berati, i vdekur në 1772), kishte përfunduar shqipërimin e të dyja Dhjatave
(të së Vjetrës e të së Resë). Ishte ky një aksion shumë i madh, që kishte të
bënte me përkthimin në gjuhën e vendit të librave bazë të kishës. Liturgjia në
kisha pjesërisht thuhej me kohë edhe në shqip. Kjo vazhdoi edhe në shek. XVIII,
edhe më pas. Në proçesin mësimor të shkollës së drejtuar nga ky kler hynte dhe
shqipja, së pari përmes teksteve fetare, që zinin vendin më të madh nëpër
programe, por edhe përmes lëndëve të tjera. Në tekstin e Theodhor Bogomilit
(njohur më shumë si Anonimi i Elbasanit), të shek. XVII, përfshihet edhe një
predikim i lirë fetar. Dhaskal
Todri na ka lënë edhe një fabul të shqipëruar të Ezopit. Edhe Kostë
Ikonomi hartoi tekste tri gjuhësh (në greqishte të vjetër, në atë të re dhe në
shqip). Këto tekste i ka përdorur edhe mësuesi vithkuqar Kostë Cepi (shek.
XVIII-XIX), prej të cilit i njohim të kopjuara. Ai ka dhënë mësim jo vetëm në
vendlindje, por edhe në Elbasan e gjetiu. Grigor Voskopojari shkruante me një
alfabet origjinal, si edhe Bogomili, që e kishte shpikur vetë për shqipen që
shkroi. Të njëjtën gjë bëri edhe Dhaskal Todri, ndofta nën ndikimin e
Bogomilit, por edhe të Grigorit, të cilin e pati mësues në Voskopojë. Edhe ky
përdori një alfabet origjinal, që e shpiku vetë e që u përhap mes njerëzve të
tjerë në Elbasan.
Arrijmë kështu
në përfundimin se, në gjysmën e dytë të shek. XVIII, në një fazë zhvillimi
ekonomik dhe qetësimi të trazirave antiosmane që u shoqërua edhe me përhapjen
masive të islamizmit në trojet shqiptare, vetëdija kombëtare në dukje e fjetur
e etnosit shqiptar gjen shprehje në traditën letrare shqipe të qarkut kulturor
ortodoks të Shqipërisë së Mesme me qendër në Elbasan. Në këtë areal u zhvillua
edhe kisha ortodokse nën juridiksionin e Patrikanës me qendër në Ohër deri në
vitin 1769, kur u zhvendos në Stamboll. Disa nga klerikët më të shquar të kësaj
kishe ishin formuar në Akademinë e famshme të Voskopojës, që frymëzohej nga
iluminizmi evropian dhe ndikoi në formimin e identitetit kombëtar të popujve të
Ballkanit.
Sipas autorit
grek të shek. XVIII, Jorgo Zavira, Grigori përktheu Dhjatën e vjetër dhe
Dhjatën e re, me shkronja shqipe që i shpiku vetë, të paktën më se gjysmë
shekulli para përkthimit të Dhjatës së Re nga Vangjel Meksi e Grigor
Gjirokastriti. Dhaskal Todri po ashtu, siç dëshmon Hahni, thuhet se ka
përkthyer të dy Dhjatat, me një alfabet të posaçëm, të shpikur ose të sjellë
prej tij në Elbasan. Për fat të keq dorëshkrimet e këtyre përkthimeve kanë
humbur pa gjurmë ose janë shkatërruar, siç njofton Hahni përshkrimet e Todrit”.
(276) Megjithatë janë ruajtur disa fragmente nga shkrimet e Todrit dhe sidomos
një “dorëshkrim anonim elbasanas, ndoshta nga një Papa Totasi”, (277) sipas
Shuteriqit.
Ajo që ka
rëndësi të theksohet për traditën kulturore elbasanase është pohimi i Hahnit se
Dhaskal Todri u mor me krijimin e një gjuhe letrare të përbashkët për të dy
dialektet e shqipes, aq të ndryshëm nga njëri-tjetri. Sipas këtij pohimi do të
kishim përpjekjen më të hershme për një gjuhë të përbashkët letrare shqipe, që
do t‘i paraprinte me një shekull ideve të Rilindjes kombëtare. Rajko Nachtigall
e ka shtyrë më tej kontributin atdhetar të Teodor Haxhifilipit duke hedhur
idenë se ai ka dashur të krijojë një kishë kombëtare shqiptare, ideja e së
cilës jetonte ende në Elbasan deri në kohën kur ai e vizitoi qytetin (1917). Në
këtë mënyrë ai vendos një paralelizëm mes veprimtarisë së Todrit dhe asaj të
Dositej Obradovićit për sllavët e jugut dhe Adamant Koraisit për grekët, të cilët,
nën ndikimin e iluminizmit perëndimor të shkollave më progresiste të
Gadishullit dhe në një kontekst kulturor-historik të përbashkët ballkanik,
përdorën gjuhën popullore në letërsi duke u bërë themeluesit e gjuhëve letrare
të popujve të tyre me bazë gjuhën e folur.
Nga fragmentet e
shkrimeve të Todrit të gjetura në manastirin e Shëngjonit pranë Elbasanit dhe
të botuara nga studiues të ndryshëm, si Hahni, Geitleri, Pekmezi, Nachtigalli,
Lef Nosi, Dh. Shuteriqi, mund të gjykojmë për dialektin e përdorur nga Todri, i
cili sipas Hahnit duket shumë i purifikuar dhe i afruar me toskërishten, në
dallim nga disa poezi gegërisht që gjendeshin në një fletore tjetër. Analiza e
gjuhës së Todrit nxjerr në pah bazën dialektore gego-jugore të Elbasanit, me
lidhje të shumta me toskërishten. Por këto përkime me toskërishten duken të
jenë karakteristika të një faze më të vjetër të gegërishtes jugore të Elbasanit
sesa një përzierje e vetëdijshme me qëllim krijimin e një gjuhe të përbashkët.
Tipare të ngjashme me karakteristika të të dy dialekteve shfaq edhe gjuha e
Dorëshkrimit anonim të Elbasanit, e cila paraqet veçori më arkaike se gjuha e
Todrit, që nga një anë përkojnë me veçoritë gjuhësore të teksteve të vjetra të
Veriut, dhe nga ana tjetër me tiparet e toskërishtes së vjetër. Pavarësisht
nëse kjo përzierje gjuhësore është bërë me vetëdije ose jo, atë e ka lehtësuar
fakti që e folmja e Elbasanit, në fazat më të vjetra, ishte shumë më pranë
toskërishtes nga ç’është sot.
Nga ana tjetër,
në këtë të folme, kanë luajtur rol edhe bashkëveprimet ndërdialektore në zonën
ekonomiko-tregtare dhe kulturore, që në shekullin XVIII përfshinte një hapësirë
të pandërprerë nga Durrësi e Elbasani në veri e deri në Follorinë e Janinë në
jug. Me këto ndikime ndërkrahinore dhe me traditën shkrimore me bazë
gegërishten e Elbasanit shpjegohen edhe gegizmat në tekstet shqip të Kavaliotit
e të Danil Voskopojarit apo të Nektar Terpos. Një lidhje e autorit të Anonimit
të Elbasanit me Voskopojën na dëshmohet nga një përkim interesant leksikor që vihet
re në tekstin e “Anonimit” dhe në fjalorin e Teodor Kavaliotit: është fjala për
neologjizmin kullotës-bari, që s‘e kemi hasur gjëkundi tjetër.
Përpjekjet për
shkrimin e shqipes me alfabete të posaçme në shek. XVIII dhe për kthimin e
shkrimeve fetare në shqip, me synimin për t‘u shkëputur nga ndikimet e huaja
dhe për të afirmuar liturgjinë fetare në gjuhën kombëtare, natyrisht duhen
konsideruar shfaqje të vetëdijes kombëtare shqiptare mjaft kohë përpara
Rilindjes. Në këtë mes nuk është pa domethënie fakti se alfabeti origjinal për
shqipen që shpiku Todri, shërbeu në shek. XIX në Elbasan si shenjë e
shqiptarizmit të atyre që e përdornin, në dallim nga përkrahësit e kishës greke
që përdornin shkronjat greke, dhe si një kërkesë për të afirmuar më mirë gjuhën
shqipe si një gjuhë e veçantë dhe popullin shqiptar si i dalluar nga të tjerët.
U ndalëm pak më gjatë në traditën shkrimore të shek. XVIII, për të theksuar
faktin se tradita e mendimit të shqipes
ka qenë paraprijësja dhe ndriçuesja e rrugës drejt Rilindjes Kombëtare të
shekullit XIX. E kjo pasi vetëm në këtë shekull u zhvilluan dhe u poqën në
mënyrën më të plotë kushtet ekonomike-shoqërore, historike, politike e
kulturore që bënë të mundur ngjizjen e ideologjisë kombformuese shqiptare, që
vendoste në plan të parë vlerat kombëtare mbi partikularizmat krahinore e
fetare.
Në këtë kuptim,
mund të thuhet se Voskopoja ishte edhe qendër e lëvrimit të shqipes. Këtë gjuhë
nuk e shkruanin vetëm Kavaljoti, Adam Haxhiu dhe Grigori, por edhe të tjerë,
duke arritur të shqipëroheshin Dhjatat në atë qytet, të përdorej jo vetëm
alfabeti grek, por edhe një alfabet i krijuar posaçërisht për shqipen. Kjo do
të shërbente si bazë për krijimin e identitetit shqiptar dhe bazën për kalimin
nga një identitet protonacional drejt një identiteti nacional dhe që do të
ndikonte në krijimin e nacionalizmit shqiptar para grekëve, serbëve dhe
bullgarëve. Voskopoja po kthehej kështu pak nga pak në një far ndriçues dhe
orientues drejt nacionalizmit dhe pavarësisë shqiptare jo vetëm nga Perandoria
por edhe nga Patriarkana Helene e Stambollit. Kjo mund të ketë qenë edhe pika e
dobët e Voskopojës, sepse gjuha shqipe ishte një kulm i arritjeve të saj, por
ndoshta edhe vdekja e saj. Sepse gjuha shqipe e folur në atë kohë deri në
rrethinat e Athinës, po të shkruhej, do ta shkruante ndryshe historinë e
territoreve të Shqipërisë dhe të Greqisë. Aleks Buda shprehet “unë nuk
ngurroj ta quaj këtë epokë dhe këtë lëvizje që na jep Voskopoja në fund të
shek. XVIII Iluminizëm i hershëm dhe një stad që nuk do të thotë ende rilindje
kombëtare, qoftë edhe vetëm në fillimet e saj, por që e përgatit atë me
siguri” (201).
Edhe njëherë, në
rastin e Voskopojës, në historinë e Shqipërisë përsëritet një “shenjë domethënëse”
e një niveli të lartë kulturor e qytetar, të ngjashëm e në mos më të zhvilluar
se gjithë hapësira përreth, siç do ta shprehë e ndërlidhur në mënyrë madhështore,
studiusja e njohur Lucia Nadin, në librin e saj për zbulimin e statuteve të
Shkodrës (që duhet të datojnë që në vitet 1330), një monument ky i Shqipërisë
mesjetare. Ja se si shkruan ajo: “Duke lexuar statutet e Shkodrës, rolin e tyre
si një pikë e pashmangshme krahasimi me realitetet e tjera qytetare adriatike,
në mënyrë të vetvetishme, të vjen një mendim që lidhet ngushtë me historinë e
Shqipërisë, fati i së cilës duket se ka qenë i tillë që ka parë jo të zhdukur,
por të errësuar në kohëra, figurën e saj si dheu i qyteteve, në favor të atij të
dheut të fushave, madje, dhe të maleve. Nëse sot, pas pesë shekujsh është rishfaqur nga burimet venedikase bashkëjetesa
e gjallë dhe tepër e qytetëruar e një komuniteti qytetar të Shqipërisë në
vjeshtën e mesjetës, edhe zhvillime të tjera të ngjashme, më të vona, janë për
t’u sjellë në dritë, përmes qëmtimesh nëpër arkivat italiane, shqiptare, turke:
mendoj për qytetin e Voskopojës (Moscopolis), i cili, edhe pse në brendësi të
zonës së Lindjes, ishte i lidhur fort me portin e durrësit, në vitet ‘700, qe
një qendër e zhvilluar e jetës materiale dhe ndoshta qëndra më e përparuar
kulturore e Ballkanit. Më tej, veprimtaria tipografike e Voskopojës kishte
arritur të krijonte lidhje të dendura edhe me Venedikun, që sipas Plasarit, e
kish furnizuar me makineri”.
E parë në këtë këndvështrim,
Voskopoja është shëmbulli më i madh dhe i spikatur që ngrihet kundër
uniformizimit të realitetit shqiptar si “kultura e malit”. Përkundrazi, gjithë
ekzistenca e saj na sjell kujtimin e një kryqëzimi të jashtëzakonshëm njerëzish
e kulturash, lidhjesh e mbizotërimesh. Madje, nisur nga dëshmia e Nadin mbi
lidhjen e “shenjave mbizotëruese” të historisë së Shqipërisë, ajo shfaqet si
një dëshmi e spikatur e një shtresëzimi ngjarjesh e qytetërimesh, që kanë
kaluar përmes një përvojë shumëshekullore.
GALERI FOTOGRAFISH
