Në vitin 1906, në një kohë kur Ballkani ishte një mozaik etnish, kulturash dhe tensionesh nacionale, studiuesi rumun Constantin N. Burileanu botoi një vepër me vlerë të jashtëzakonshme historike dhe kulturore: "De la românii din Albania" (Për rumunët nga Shqipëria). Ky libër, me 288 faqe të shoqëruara me ilustrime, portrete dhe një hartë të palosshme, përbën një dokument të rrallë që pasqyron me vërtetësi jetën, traditat dhe sfidat e komunitetit aromun në Shqipëri në fillim të shekullit XX.

Burileanu, një figurë e shquar intelektuale në Rumaninë e kohës, ishte një inxhinier ushtarak me formim akademik të gjerë dhe me ndjeshmëri të thellë për çështjet kulturore dhe etnike të rajonit. Libri i tij është rezultat i një udhëtimi eksplorues në rajonet jugore të Shqipërisë, ku ai dokumenton jetën e aromunëve, një komunitet me rrënjë të lashta latine që flasin një gjuhë neolatine të ngjashme me rumanishten. Aromunët, të shpërndarë në Shqipëri, Greqi, Maqedoni të Veriut dhe Bullgari, kishin ruajtur një identitet të veçantë etnokulturor pavarësisht presioneve të asimilimit dhe kushteve të vështira historike.

Në libër, Burileanu përshkruan me ndjeshmëri dhe vëzhgim të hollësishëm mënyrën e jetesës së aromunëve në Shqipëri. Ai udhëtoi në vendbanime si Moskopole (Voskopojë), Korçë, Kolonjë, Opar dhe Pogradec, duke regjistruar të dhëna për përbërjen demografike, traditat e tyre familjare, gjuhën që flisnin, veshjet, ndarjen e punëve dhe ritmet e jetës fetare. Një nga vëzhgimet e rëndësishme të Burileanut ishte fakti që aromunët shpesh ishin të vendosur në zona malore ose të izoluara, çka i kishte ndihmuar të ruanin gjuhën dhe zakonet e tyre larg ndikimeve të jashtme. Ai e përshkruan këtë si një formë rezistence kulturore dhe strategji për mbijetesë identitare.

Një vend të veçantë në analizën e tij zë përshkrimi i strukturës shoqërore të aromunëve. Ai shpjegon rolin qendror të familjes patriarkale, ku figura e burrit kishte autoritetin më të lartë, por vëren gjithashtu respektin për të moshuarit dhe për hierarkinë tradicionale. Ai evidenton zakonet martesore, praktikat e trashëgimisë, si dhe ritet fetare të komunitetit. Për Burileanun, këto praktika nuk ishin thjesht folklor, por shprehje e një identiteti të gjallë dhe funksional që kërkonte vëmendje dhe mbështetje.

Gjuha është një tjetër temë qendrore në vepër. Burileanu shpreh shqetësimin se aromunët kishin gjithnjë e më shumë vështirësi në ruajtjen e gjuhës së tyre, për shkak të mungesës së shkollave në gjuhën amtare dhe ndikimeve të forta nga komunitetet përreth. Ai thekson me forcë rëndësinë e edukimit në gjuhën aromune si mjet për të ruajtur identitetin e tyre dhe për të ndalur proceset e asimilimit. Ai i bën thirrje shtetit rumun të marrë përgjegjësinë për të mbështetur këtë komunitet përmes hapjes së shkollave, dërgimit të mësuesve dhe priftërinjve të përgatitur, si dhe përkrahjes së botimeve në gjuhën aromune.

Një aspekt tjetër që zë vend në libër është raporti i aromunëve me shqiptarët. Burileanu paraqet një panoramë të ndërlikuar të bashkëjetesës së tyre: nga njëra anë, ai përmend bashkëpunimin dhe martesat e përziera si shembuj të harmonisë ndëretnike, por nga ana tjetër vëren tensione, sidomos në aspektin ekonomik dhe fetar. Kjo bashkëjetesë shpesh ndikohej edhe nga politika osmane, që sipas tij nuk ofronte mbrojtje të mjaftueshme për ruajtjen e veçantisë së komunitetit aromun.

Një element me vlerë të veçantë është përshkrimi i qendrave të dikurshme të kulturës aromune si Moskopole, të cilën Burileanu e përshkruan si një ish-qendër të gjallë tregtare dhe arsimore, tashmë në rënie. Përmes këtij krahasimi, ai përpiqet të ringjallë ndërgjegjen kulturore për një të kaluar të lavdishme që mund të frymëzojë mbrojtjen e së tashmes.

Libri përfundon me një thirrje të fortë për ndërgjegjësim dhe veprim. Burileanu kërkon që shteti rumun ta trajtojë çështjen e aromunëve në Shqipëri dhe Ballkan si një prioritet kulturor dhe diplomatik. Ai nuk e sheh këtë si çështje politike pushtimi apo zgjerimi, por si një angazhim moral dhe kulturor për të ruajtur një degë të kombit që rrezikon të shuhet në heshtje. Ai propozon që komuniteti aromun të mbështetet në mënyrë aktive përmes arsimit, religjionit dhe përfaqësimit kulturor, duke u dhënë atyre mjetet për të mbijetuar si një grup mëvetësues në një realitet shumëkombësh dhe kompleks.

Më shumë se një dokument etnografik, "De la românii din Albania" është një manifest për ruajtjen e identitetit kulturor në një epokë transformimesh të mëdha. Ai ofron një pasqyrë të rrallë jo vetëm për aromunët, por edhe për gjendjen e përgjithshme të bashkësive të vogla etnike në Ballkan në pragun e shekullit XX. Libri i Burileanut është një thirrje që vazhdon të kumbojë edhe sot, në një kohë kur mbrojtja e diversitetit kulturor dhe gjuhësor është më e rëndësishme se kurrë.

Burimi i informacionit:

• Constantin N. Burileanu, De la românii din Albania, Bukuresht: Lito-Tipografia L. Motzătzeanu, 1906.
• Parathënie nga Antonio Baldacci.
• Biblioteka Kombëtare e Rumanisë dhe burime të dixhitalizuara (academia.edu, biblioteci digitale românești).