“Naum Veqilharxhi - një nga figurat më të çmuara arumune dhe rrugëtimi i shqipes në epokën e lindjes së kombeve”

Në gjysmën e dytë të shek. XVIII, në një fazë zhvillimi ekonomik dhe qetësimi të trazirave antiosmane që u shoqërua edhe me përhapjen masive të islamizmit në trojet shqiptare, vetëdija kombëtare në dukje e fjetur e etnosit shqiptar gjen shprehje në traditën letrare shqipe të qarkut kulturor ortodoks të Shqipërisë së Mesme me qendër në Elbasan. Në këtë areal u zhvillua edhe kisha ortodokse nën juridiksionin e Patrikanës me qendër në Ohër deri në vitin 1769, kur u zhvendos në Stamboll.

Disa nga klerikët më të shquar të kësaj kishe ishin formuar në Akademinë e famshme të Voskopojës, që frymëzohej nga iluminizmi evropian dhe ndikoi në formimin e identitetit kombëtar të popujve të Ballkanit. Për dy nga emrat më të njohur të dalë nga kjo shkollë, Grigori i Durrësit dhe Teodor Haxhifilipi, ka dëshmi se kanë luajtur një rol të dorës së parë në lëvrimin e letërsisë biblike në gjuhën shqipe. “Sipas autorit grek të shek. XVIII, Jorgo Zavira, Grigori përktheu Dhjatën e vjetër dhe Dhjatën e re, me shkronja shqipe që i shpiku vetë, të paktën më se gjysmë shekulli para përkthimit të Dhjatës së Re nga Vangjel Meksi e Grigor Gjirokastriti. Dhaskal Todri po ashtu, siç dëshmon Hahni, thuhet se ka përkthyer të dy Dhjatat, me një alfabet të posaçëm, të shpikur ose të sjellë prej tij në Elbasan.

Për fat të keq dorëshkrimet e këtyre përkthimeve kanë humbur pa gjurmë ose janë shkatërruar, siç njofton Hahni përshkrimet e Todrit”. (276) Megjithatë janë ruajtur disa fragmente nga shkrimet e Todrit dhe sidomos një “dorëshkrim anonim elbasanas, ndoshta nga një Papa Totasi”, (277) sipas Shuteriqit.

Ajo që ka rëndësi të theksohet për traditën kulturore elbasanase është pohimi i Hahnit se Dhaskal Todri u mor me krijimin e një gjuhe letrare të përbashkët për të dy dialektet e shqipes, aq të ndryshëm nga njëri-tjetri. Sipas këtij pohimi do të kishim përpjekjen më të hershme për një gjuhë të përbashkët letrare shqipe, që do t‘i paraprinte me një shekull ideve të Rilindjes kombëtare. Rajko Nachtigall e ka shtyrë më tej kontributin atdhetar të Teodor Haxhifilipit duke hedhur idenë se ai ka dashur të krijojë një kishë kombëtare shqiptare, ideja e së cilës jetonte ende në Elbasan deri në kohën kur ai e vizitoi qytetin (1917).

Në këtë mënyrë ai vendos një paralelizëm mes veprimtarisë së Todrit dhe asaj të Dositej Obradovićit për sllavët e jugut dhe Adamant Koraisit për grekët, të cilët, nën ndikimin e iluminizmit perëndimor të shkollave më progresiste të Gadishullit dhe në një kontekst kulturor-historik të përbashkët ballkanik, përdorën gjuhën popullore në letërsi duke u bërë themeluesit e gjuhëve letrare të popujve të tyre me bazë gjuhën e folur.

Nga fragmentet e shkrimeve të Todrit të gjetura në manastirin e Shëngjonit pranë Elbasanit dhe të botuara nga studiues të ndryshëm, si Hahni, Geitleri, Pekmezi, Nachtigalli, Lef Nosi, Dh. Shuteriqi, mund të gjykojmë për dialektin e përdorur nga Todri, i cili sipas Hahnit duket shumë i purifikuar dhe i afruar me toskërishten, në dallim nga disa poezi gegërisht që gjendeshin në një fletore tjetër. Analiza e gjuhës së Todrit nxjerr në pah bazën dialektore gego-jugore të Elbasanit, me lidhje të shumta me toskërishten. Por këto përkime me toskërishten duken të jenë karakteristika të një faze më të vjetër të gegërishtes jugore të Elbasanit sesa një përzierje e vetëdijshme me qëllim krijimin e një gjuhe të përbashkët. Tipare të ngjashme me karakteristika të të dy dialekteve shfaq edhe gjuha e Dorëshkrimit anonim të Elbasanit, e cila paraqet veçori më arkaike se gjuha e Todrit, që nga një anë përkojnë me veçoritë gjuhësore të teksteve të vjetra të Veriut, dhe nga ana tjetër me tiparet e toskërishtes së vjetër.

Pavarësisht nëse kjo përzierje gjuhësore është bërë me vetëdije ose jo, atë e ka lehtësuar fakti që e folmja e Elbasanit, në fazat më të vjetra, ishte shumë më pranë toskërishtes nga ç‘është sot.

Nga ana tjetër, në këtë të folme, kanë luajtur rol edhe bashkëveprimet ndërdialektore në zonën ekonomiko-tregtare dhe kulturore, që në shekullin XVIII përfshinte një hapësirë të pandërprerë nga Durrësi e Elbasani në veri e deri në Follorinë e Janinë në jug. Me këto ndikime ndërkrahinore dhe me traditën shkrimore me bazë gegërishten e Elbasanit shpjegohen edhe gegizmat në tekstet shqip të Kavaliotit e të Danil Voskopojarit apo të Nektar Terpos.

Një lidhje e autorit të Anonimit të Elbasanit me Voskopojën na dëshmohet nga një përkim interesant leksikor që vihet re në tekstin e Anonimit dhe në fjalorin e Teodor Kavaliotit: është fjala për neologjizmin kullotës-bari, që s‘e kemi hasur gjëkundi tjetër.

Përpjekjet për shkrimin e shqipes me alfabete të posaçme në shek. XVIII dhe për kthimin e shkrimeve fetare në shqip, me synimin për t‘u shkëputur nga ndikimet e huaja dhe për të afirmuar liturgjinë fetare në gjuhën kombëtare, natyrisht duhen konsideruar shfaqje të vetëdijes kombëtare shqiptare mjaft kohë përpara Rilindjes.

Në këtë mes nuk është pa domethënie fakti se alfabeti origjinal për shqipen që shpiku. Todri shërbeu në shek. XIX në Elbasan si shenjë e shqiptarizmit të atyre që e përdornin, në dallim nga përkrahësit e kishës greke që përdornin shkronjat greke, dhe si një kërkesë për të afirmuar më mirë gjuhën shqipe si një gjuhë e veçantë dhe popullin shqiptar si i dalluar nga të tjerët.

U ndalëm pak më gjatë në traditën shkrimore të shek. XVIII, për të theksuar faktin se tradita e mendimit të shqipes ka qenë paraprijësja dhe ndriçuesja e rrugës drejt Rilindjes Kombëtare të shekullit XIX. E kjo pasi vetëm në këtë shekull u zhvilluan dhe u poqën në mënyrën më të plotë kushtet ekonomike-shoqërore, historike, politike e kulturore që bënë të mundur ngjizjen e ideologjisë kombformuese shqiptare, që vendoste në plan të parë vlerat kombëtare mbi partikularizmat krahinore e fetare.

Parimi herderian i vlerësimit të gjuhës si mishërim i shpirtit të kombit nuk mund të kalonte dhe aq lirshëm në Evropën e asaj kohe, d.m.th. në fund të shekullit XVIII dhe fillimshekullit XIX. “Në atë kohë të deklaroje se ishe rumun, estonez, finlandez, nuk donte të thoshte se pranoje me këtë përkatësinë në ndonjë kombësi të caktuar. Kombi nuk ekzistonte atëhere, dhe statusi kryesor ishte ai shoqëror, ose edhe fetar. Të ishe rumun, estonez, apo finalndez tregonte se ishe “fshatar”. E njëjta gjë ndodhte edhe në Perandorinë Osmane deri nga fundi i shek. XIX.Të deklaroje se ishe “turk” donte të thoshte “fshatar i Anadollit”. Cilësimi më qytetar ishte të qënit “osmanlli”, d.m.th. subjekt i perandorisë.” (278)

Ne jemi mësuar që t’i shohim gjuhët “kombëtare” si diçka e natyrshme, që e flasin pa problem të gjithë bashkëkombasit tanë. Në fakt, historia e gjuhëve kombëtare është një histori e vonë. Nëse do të kishim parasysh, jo Shqipërinë që po e po, por edhe Evropën e shekullit të XIX, do të thoshim pa ngurrim se analfabetizmi ishte një fenomen shumë i përhapur në masën e popullit. Ndërkohë që gjuhët e shkruara kanë qënë ndarë në gjuhë oborri, gjuhë e letërsisë ose filozofisë, gjuhë e liturgjisë, gjuha e arsimit fillor, tetëvjeçar, ose edhe gjuha e universitetit.

“Në shtetet gjermane të asaj kohe, gjuha e mësimit të fesë dhe atij fillor ishte gjermanishtja, ndërsa në arsimin tetëvjeçar dhe më lart, gjuha mësimore fillon e bëhet latinishtja, ndërkohë që gjuhë e oborrit dhe e kulturës mbetej frëngjishtja. Në Hungari deri në mes të shekullit të XIX në debatet parlamentare përdorej latinishtja, ndërsa të gjithë ndoshta e kemi lexuar veprën madhore të Tolstojit “Ana Karenina”, ku autori ka faqe të tëra në frëngjisht, sepse gjuha e kulturës, e statusit të lartë social dhe simbol i elegancës dhe delikatesës, mbetej frëngjishtja”. (279)

Gjuha “kombëtare” duhej të kryente një funksion shumë të rëndësishëm në procesin e kombformimit. Ajo duhej të siguronte një komunikim horizontal dhe vertikal në gjirin e bashkësisë, prandaj, edhe intelektualët patriotë shqiptarë përdornin gjuhën për t’i treguar, midis të tjerash, Evropës se “kombi” shqiptar kishte të drejtën e tij natyrore të ekzistencës, sepse kishte një gjuhë tepër të vjetër. Gjuha duhej medoemos të mishërohej në vetë “kombin”, të lidhej pashmangshmërisht me origjinën e tij të lashtë, “komb” i lashtë, gjuhë e lashtë”, mund të përdorej si sinonim dhe aksiomë njëkohësisht.

Gjuha “kombëtare” për ata popuj që kishin një traditë të konsoliduar të shkrimit të gjuhës mund të gjykohej më shumë si çështje që ka të bëjë me pasurimin stilistik dhe semantik, me zhvillimin dhe me rritjen e bagazhit simbolik të saj, të fuqisë shprehëse, etj. Ndërsa për popuj të tjerë që nuk kishin një traditë të tillë, konstruktimi i gjuhës kombëtare, kthehej në një çështje politike, më shumë sesa filologjike.

Nga ana tjetër, krijimi i kombit prej intelektualëve nuk kuptohej si një stisje me elementë artificialë, sepse ata u bazuan në traditën e përcjellë gojarisht të popujve, në kujtimet për kohët dhe heronjtë e tyre popullorë.Gjithçka që u bë, ishte thjesht organizimi i së shkuarës dhe i trashëgimisë kulturore të popujve në trajta domethënëse për mobilizimin politik për themelimin e shteteve kombëtare. Shkrimi i gjuhëve deri atëherë vetëm të folura dhe arsimimi masiv i popullsisë shiheshin prej tyre si mjetet më të rëndësishme për të ngulitur dhe përhapur përfytyrimin kombëtar.

Në Evropën Qendrore e Lindore, veprimtaria e intelektualëve mori përmasa më të gjera dhe më domethënëse se sa në Evropën Perëndimore. Në këtë të fundit, shtresa e intelektualëve përbënte vetëm njërin prej grupeve shoqërore në konkurrencë me njëri-tjetrin për ndikim politik dhe veprimtaritë e tyre në rrafshin kulturor ndërlidheshin ose binin ndesh me ato të klasave të sipërmarrësve, aristokratëve, klerikëve, burokracisë shtetërore apo klasave punëtore. Ndryshe ishin kushtet në Evropën Qendrore e Lindore të sunduar prej perandorive, ku intelektualët kishin monopolin e kodifikimit të gjuhëve kombëtare, të mbledhjes së trashëgimisë popullore dhe të krijimit e shpërndarjes së përfytyrimeve kombëtare. Sidomos kjo vlente për trevat ballkanike që gjendeshin nën sundimin osman.

Tablloja e zhvillimit shqiptar të para-pavarësisë, për t’u shfaqur sa më e plotë dhe e qartë, në kontekstin qoftë intelektual, qoftë historik, duhet ballafaquar edhe me prurjet e jashtme ose me kontekstin e mendimit shkencor të fushës në nivelin europiano-perëndimor. P.sh. nëse do të përcaktonim si tre prirjet themelore të fazës së parë para pavarësisë (1807-1897), afirmimin historik, gjuhësor dhe kulturoro-zakonor të shqipëtarëve dhe identitetit të tyre, nuk mund të anashkalonim zhvillimet dhe studimet perëndimore që u kryen gjatë kësaj periudhe në lëmin e gjuhësisë dhe albanologjisë, që jo vetëm nuk janë të pakta, por që kanë ndikuar fortësisht edhe vetë mendimin e studimet shqiptare të këtyre viteve.

Kështu, pavarësisht se Pukëvil, konsull francez në Janinë, në veprën e tij Voyage en Grèce (1820-1821) përfshiu një fjalor të vogël të shqipes dhe disa vëzhgime gramatikore mbi gjuhën, dhe U.M. Liku në veprën Researches in Grecce (1814) përmban një fjalor shqip-greqisht-anglisht dhe një gramatikë të gjuhës shqipe, dijetari që tërhoqi vëmendjen e botës së ditur kah gjuha shqipe dhe problemet e origjinës së shqiptarëve ishte J.Xylander me veprën e tij Die Sprache der Albanesen oder Schipetaren (1835). Ishte koha e filologjisë krahasuese dhe interesimi për gjuhën shqipe erdhi duke u shtuar. Xylanderi u ndoq nga J.G.V. Hahn, konsull austriak në Janinë i konsideruar si ati i albanologjisë, që botoi Albanesischen Studien (1853-1854) duke përfshirë shënime historike, një përshkrim të Shqipërisë dhe zakonet e popullsisë së saj, një gramatikë, një folklor shumë të pasur dhe një fjalor.

Mjeku gjerman i flotës ushtarake detare greke, C.H.T. Rheinhold, botoi Noctes Pelasgicae (Athinë 1855), një përmbledhje këngësh popullore nga detarët greko-shqiptarë të ishujve Poros e Hidra. Por qe F.Bopp i pari i cili pohoi në veprën e tij Uber das Albanische in seinen verëandtschaftlichen Beziehungen (1854) se gjuha shqipe zinte një vend të pavarur brenda familjes indo-evropiane të gjuhëve. Në të vërtetë, prejardhja e një populli është e lidhur ngushtë me prejardhjen e gjuhës së tij dhe një gjuhë e pavarur do të thotë gjithashtu një popull i veçantë.

Kjo ështe panorama e mendimit shkencore të studimeve, ndërkohë që ponorama historike, mbizotërohej kryesisht nga formimi i shtetit grek dhe fillimi i vendosjes së ndikimit të tij si identitet, kulturë e mendim. Feja e përbashkët ortodokse dhe hegjemonia e gjuhës greke, si gjuhë e shenjtë, por edhe si gjuhë komunikimi e promovimi social, mbështeteshin me forcë dhe xhelozi nga shteti grek i sapoformuar.

Filluan të fabrikoheshin dhe të përhapeshin teori të ndryshme antishqiptare. Veçanërisht e djallëzuar ishte “teoria pellazgjike”, sipas të cilës shqiptarët dhe grekët kishin origjinë të përbashkët, nga pellazgët, duke arritur kështu në përfundimin se shqiptarët duhej të shkriheshin me grekët. Pikërisht këtë ka pasur parasysh albanologu i shquar Gustav Meyer, kur i cilëson grekët si “nevojtarë aneksimesh, të cilët e kanë të domosdoshme dogmën për lashtësinë e madhe të çdo fjale shqipe, si mbështetje për teorinë e tyre pellazgjike.” (280)

Në këtë kurth u kapën shumë shqiptarë të Jugut, madje, në fillimet e veta, edhe arbëreshi i madh De Rada (apo Dhimitër Kamarda), të cilët mendonin se në këtë mënyrë do të siguronin të paktën miratimin për autoktoninë në trojet e veta, që vihej në dyshim në atë periudhë. Në këtë periudhë në Shqipëri, përpjekjet për gjuhën shqipe bëhen në dy drejtime: E para është shkrimi i shqipes me alfabetin grek, e dyta është përpjekja për të shkruar shqipen me alfabete të posaçme. Në terren u ndeshen dy teza ideore, ajo greke e Fanarit (sipas emrit të lagjes në Stamboll ku ndodhet Patrikana) dhe ajo shqiptare. Përpjekjet për të futur shqipen në kisha, përpjekjet për mësimin e shqipes në shkolla, përpjekjet për botime shqipe, sollën acarime midis kishës greke dhe shqiptarëve.

Ky ka qenë kuadri historik ku duhet vendosur Naum Veqilharxhi, i cili shumë herët kuptoi se shqiptarët, të ndarë, rrezikonin të zhdukeshin si popull e si komb. Punën e tij si atdhetar iluminist e nisi me krijimin e një alfabeti origjinal të gjuhës shqipe, të përbërë prej 33 shkronjash. Me këtë alfabet hartoi dhe libra për mësimin e shqipes.

Të parin libër, që është e para abetare për mësimin e gjuhës shqipe, Veqilharxhi e botoi më 1844 me titullin "Evëtar". Një vit më vonë, më 1845, e botoi të përpunuar e të zgjeruar, me titullin"Fare i ri evëtar shqip për djelm nismëtar", të shoqëruar me një parathënie për djemtë e rinj shqiptarë. Këta libra të Veqilharxhit u pritën me entuziazëm nga patriotët brenda dhe jashtë Shqipërisë. Shumë njerëz mësuan të shkruanin me alfabetin e tij. Kërkesat e lëvizjes sonë kombëtare, Veqilharxhi i paraqiti në tri shkrime të tij: Në parathënien e botimit të dytë të Evëtarit, në një letër dërguar nipit të tij Jani Calit, më 1846 dhe sidomos në një "Enqiklikë” (letër qarkore).
"Qarkoren” ai ua drejtoi më 1846 bashkëadhetarëve të tij. Ky dokument duhet konsideruar si një ndër manifestet e parë të lëvizjes sonë kombëtare, si një program pune për të, ndaj dhe vetë autori mund të quhet si njëri nga përfaqësuesit më të parë të mëdhenj të mendimit politik shqiptar.

Në mjaft pasazhe të saj, ai flet me dhembje për gjendjen tepër të prapambetur të popullit shqiptar. Këtë e shpjegon me pushtimet e vazhdueshme të të huajve, me ndryshimet politike e fetare, sidomos me lënien pas dore të lëvrimit të gjuhës sonë kombëtare. Ata shqiptarë që shkolloheshin nëpër vende dhe shkolla të huaja, shpesh mërgonin larg atdheut në vend që të ishin "mirëbërës", e të mësonjës të atheut e të kombit tonë.
Por Veqilharxhi nuk e humbet shpresën dhe u bën thirrje bashkatdhetarëve të mbushen me hov e guxim. Me një stil të shkathët, të figurshëm, e plot optimizëm ai shkruan: "Le të hedhim farën e mirë dhe me siguri vetë natyra e shenjtë e ngjarjeve do të ndihmojnë për gjallërimin, mbirjen dhe rritjen e saj, pemët e bukura dhe shumë të ëmbla të së cilës do t`i korrë padyshim brezi i ardhshëm që do të bekojë ata bujq dhe ata mbjellës të mirë” (Letra).

Po cila qe vallë kjo farë e mirë dhe cilat pemët e ëmbla që do të japë ajo? Veqilharxhi mendon se, që të dalim nga gjendja e rëndë, duhet të shkruajmë gjuhën tonë e të përhapim arsimin shqip, të përhapim farën e diturisë, e cila do të sjellë gjithë të mirat më pas. “Padituria është fatkeqësi, mendon autori, një e keqe e madhe, që barazohet me skllavërinë. Ato kombe që kanë mbetur në padije, u shëmbëllejnë thjesht skllevërve”. (Letra)

Një komb mund të dalë nga mjerimi dhe prapambetja, kur të fillojë të lëvrojë gjuhën kombëtare, ndaj gjuhën tonë ne duhet ta shkruajmë me shkronja të veçanta kombëtare, ky ishte parimi nga i cili nisej Veqilharxhi. Kështu, shpresonte ai, edhe ne do të viheshim në rradhën e kombeve të qytetëruara.

Një tjetër meritë e Veqilharxhit, është theksi që ai vuri për pastrimin e gjuhës shqipe, nga fjalët e huaja dhe pasurimin e saj me fjalë të gurrës popullore ose të formuara rishtas. Duke vlerësuar gjuhën si faktor themelor të mëvetësisë kombëtare, ai vlerësonte vetëm gjuhën e popullit, pa fjalë të huaja.

Në faqet e ëvetarëve të Naumit, kanë parë dritën e shtypit për herë të parë fjalë si: fatkeq, fatkeqësi, fatmir, fletore, lesim (lehtësim), nismëtor, i paçmuar, detyrë, të pambaruara, vendlermi (vendlindja) etj. Naumi gjithashtu krijoi një varg termash gjuhësore, si zëtore (zanore), e zëshme dhe e pazëshme. Ai përdori i pari: fjalë e huaj, gjuhë e huaj. “Ai gjen rastin t’u këshillojë lexuesve të tij toskë që në vend të fjalëve të huaja pishmanosem (tq) ose metanoi (gr), të përdorin fjalën penohem (pendohem), të cilën e konsideron fjalë gegërisht, një fjalë kjo që nuk është i vetmi gegizëm në veprën e tij. Në këtë mënyrë, duke kërkuar afrimin e dy dialekteve kryesorë të shqipes, ai promovon idenë e njësimit të saj. Naumi, i ndërgjegjshëm se pastrimi dhe pasurimi i gjuhës sonë është një proces pa fund, u drejtohej djemve të rinj shqiptarë: “Do të mundohi e do të vihi jo vetëm ta qëroni, por dhe sa të mundni ta shtoni.” (Parathënia e Ëvetarit, 1845).

Në përfytyrimin nacionalist, njerëzimi ndahet në kombe që janë secili të ndryshëm nga të tjerët, por me të drejta dhe aspirata të barabarta. Për veçimin e kombit shqiptar prej kombeve të përparuar të Evropës, Veqilharxhi çuditet se si “ne shqiptarët jemi kaqë të ndarë e të pangjajmë farëvet të tjera pa pasur fare të shkruar e të kënduar mbë gjuhën tënë. Si ka duruar kjo dora (fara) e Shqiptarit të jetë mbetur ndënë të qeshurit e botës huaj” (Parathënie).

Pra, shqiptarët dallohen qartë prej kombeve të tjerë, por janë mbrapa atyre ngaqë nuk kanë të zhvilluar shkrimin e gjuhës amtare dhe, për pasojë, janë mbrapa edhe për sa i përket diturive, sepse “farët e çdo njerëzve mundohen pa reshtuar si të mundënjënë të ndërtojnë e të shtojnë gjuhën e tyre dhe të mësuarit” (po aty).

Shkaqet e kësaj prapambetje të madhe, te “Qarkorja”, ai kërkon t’i gjejë te “pushtimet shumë të shpeshta, përmbysjet e gjithanshme, ndryshimet politike dhe hyrjen e dogmave të reja fetare. Këto sollën transformimin tonë moral të tanishëm, por sidomos lënia pas dore e lëvrimit të gjuhës dhe zëvendësimi i saj me një gjuhë të huaj, na sollën në gjëndjen më të ulët të turpit ku ndodhemi”. Naumi i këshillon shqiptarët se “vetëm me punë mund të dalin nga gjëndja e mjeruar, por gjithmonë duke vënë theksin mbi arsyen si parimin themelor që karakterizon njeriun ( Letra).

Sipas tij, arsyeja është ajo që e lartëson njeriun, që e ka ndarë nga bota e kafshëve, duke e bërë kështu zotin e të fshehtave të gjithësisë (po aty). Duke folur për punën, te Qarkorja, ai përmend edhe koncepte të reja për kohën në fushën ekonomike dhe shoqërore, si p.sh. termat industri, shkencë, arte të bukura dhe politikë. Një rëndësi të madhe ai i ka dhënë edhe edukatës, si një nga faktorët kryesorë të zhvillimit të njeriut.

Nipi i tij, Jani Cali, e akuzon Veqilharxhin se është duke shpikur një bashkësi njerëzore që nuk ekziston, ngase kërkon të lidhë ato që s’lidhen, të sjellë në formë atë që nuk ka formë, të bashkojë një tufë myslymanësh fanatikë, të krishterët ortodoksë supersticiozë, papistët që urrejnë fetë e tjera, në një ndërgjegje të përbashkët e të formojnë një njësi politike të vetme. Po unë, të përgjigjem, i shkruan Veqilharxhi, se “epitetet nuk shprehin esencën, por vecoritë e fituara më vonë të esencës.

Dhe çdo veçori e fituar më vonë është e ndryshueshme” (Letra). Për Naumin kombi shqiptar përbën “një trup homogjen…është esenca, kurse fetë janë veçori të fituara më vonë” (po aty) . Në këtë mënyrë ai është i pari që shtroi problemin e përparësisë së kombit mbi fetë, duke shtruar rrugën e kalimit nga mileti osman në kombin shqiptar, koncept ky që qëndron në themel jo vetëm të Rilindjes, por edhe të harmonisë fetare dhe bashkëjetesës shqiptare.

Një kundër-argument tjetër që paraqet Veqilharxhi në këtë rast na ndihmon të kuptojmë konceptin e tij për natyrën e kombeve. Zoti, sipas tij, i ka krijuar njerëzit të pajisur me arsye. Njerëzit për të plotësuar nevojat e veta komunikojnë me njëri-tjetrin dhe me anë të komunikimit në një gjuhë të përbashkët, arrijnë një nivel të caktuar njësimi të mendimeve e të ndërgjegjes, duke formuar bashkësi njerëzore: “Këta vetëm me anën e mendimeve të përbashkëta mund të lidhen e të bashkohen dhe të formojnë mbi tokë shoqëritë njerëzore të vogla dhe të mëdha: d.m.th. racat, fiset dhe kombet dhe pastaj mbretëritë e mëdha” (“Letra” Jani Calit). Kombet që nga lindja e tyre i nënshtrohen një procesi evoluimi të vazhdueshëm prej gjendjes së barbarisë drejt qytetërimit: “dhe ata si ne filluan një ditë dhe duke ecur dora-dorës dhe me siguri, kanë arritur atje ku ne i shohim sot” (po aty).

Veqilharxhi misionin e tij e kupton në frymën iluministe si të atij të ndriçimit mendor të kombit: “Kështu kanë filluar para nesh të gjithë udhëheqësit e kombeve, punët e të cilëve ishin shumë më të vështira për t’u realizuar se sa e imja. Ata morën përsipër riformimin rishtaz të një kombi të ri, kurse unë përpiqem vetëm të bëj të shkruhet gjuha e kombit. Kombi shqiptar, i krijuar në të njejtën kohë me kombet e tjera, zë një vend të caktuar në tokë dhe ka tipare të vecanta të gjuhës, të dokeve dhe të zakoneve” (po aty).

Në qoftë se fëmijët rumunë filluan të shfletojnë abetaret e tyre të para në vitin 1820, ata bullgarë në vitin 1824 dhe fëmijët serbë më 1827, evëtarët e tij përsëpari arritën në Korcë dhe u përhapën si vetëtimë më 1844. Megjithatë, në parathënien e abetares së vitit 1845, Veqilharxhi dëshmon se “ka sakrifikuar kaqë gjëmë kohë aty e 20 vjetë, për shkronja dhe libra të shqipes”. (281)

Kjo dëshmi e shtyn kohën e përpilmit të alfabetit të tij të vecantë rreth viteve 1824, pra në po të njejtën kohë edhe me popujt e tjerë ballkanikë. Por, përpjekjet shkojnë shumë vite më parë. Ilo Mitkë Qafëzezi dëshmon: “Ali Pashë Tepelena ka pasur ndenja për liri dhe për lëvrimin e gjuhës shqipe. As që mund të shpjegohet ndryshe shkrimi i aq shumë librave, fjalorëve dhe ungjijve brenda periudhës 1770-1827, madje edhe 5 vjet pas vrasjes së tij. Në të vërtetë, gjatë atyre viteve u botuan tre fjalorë, katër alfabete (njëri prej tyre i vecantë) dhe pesë gramatika. Autorët e këtyre veprave ishin që të gjithë miq të Aliut (Vangjel Meksi, Jan Vellarai, Evstrat Vithkuqari dhe Marko Boçari) ose të huaj që qëndruan për shumë kohë në Janinë (Hobhauz, Lik, Pukëvil)” (282).

Ishin vitet kur shqiptarët dhe fëmijët e tyre braktisnin në masë shkollat greke dhe për më tepër, fenë ortodokse. Përballë kësaj situate grekët duket se u tërhoqën paksa, duke përdorur një tjetër metodë. Tashmë shqipes nuk i mohohej shkrimi, në qoftë se bëhej në favor të greqishtes, për helenizimin. Mjaftonte që shqipja të mos shkruhej me germa të posaçme. Naum Veqilharxhi pa me kthjelltësi se sipas këtij plani, shqipja vërtet shkruhej dhe lëvrohej, por ideja e krijimit të kulturës shqiptare nuk realizohej dhe, për më tepër, shqiptarët do të vijonin të ishin të ndarë sipas feve, ose më mirë sipas alfabeteve.

Me veprën e tij Naumi arriti të tejkalojë qëndrimin e Vangjel Meksit dhe Grigor Gjirokastritit, që shqipëruan Dhjatën e Re duke përdorur plotësisht gërma greke. Alfabeti i Naumit kishte 33 shkronja origjinale, që u përshtateshin plotësisht veçorive fonetike të gjuhës shqipe. Këto shkronja për dekanin e albanologjisë J.G.Hahn nuk ishin primitive dhe të vrazhda, por të punuara me estetikë dhe stil elegant.

Por abetarja është veçse fillimi. Siç rrëfen vetë, Veqilharxhi iu fut punës për të shkruar tekste në gjuhën shqipe, të cilat do të shërbenin për të hedhur bazat e arsimimit dhe shkollës shqipe. Me mësimin e shkrimit dhe leximit në gjuhën amtare, mundësohej jo vetëm përparimi individual, por edhe ai i kombit: “Fare lehtë mund secili të njohë lehsinë (lehtësinë) që ka çdo farë (komb, racë) e njerëzve të mësojnë të mësuarit mbi gjuhë të vet” (Parathënie).

Shkollat në gjuhën amtare janë një domosdoshmëri e çdo programi nacionalist, sepse në to mësohet jo vetëm gjuha, por u jepet brezave të rinj ndërgjegjja kombëtare me anë të njohjes së historisë, gjeografisë dhe kulturës së kombit, apo siç i thotë Veqilharxhi të nipit, kombi shqiptar mëson për “shekujt e tij mitologjikë, heroikë, politikë dhe fetarë, të shpërnguljeve dhe të rivendosjeve të tij” (“Letra”). Paralajmërimet e të nipit grekoman për të hequr dorë nga misioni i shqiptarisë nuk kishin kurrfarë ndikimi tek Veqilharxhi: “nuk ka këshillë më të keqe nga ajo që e shtyn njeriun të mohojë kombin e vet” (“Letra”).

Moskokëçarja me të cilën shqiptarët në shekuj kanë trajtuar çështjen e shkrimit të gjuhës së tyre dhe të arsimit i ka lënë ata mbrapa jo vetëm nga pikëpamja materiale, për shkak të privimit nga zhvillimet shkencore, por edhe nga pikëpamja e vetëdijes kombëtare. Veqilharxhi u jep lexuesve të qarkores argumentin se mungesa e vetëdijesimit kombëtar te shqiptarët ka bërë që ata të punojnë jo për vete, por për të mirën e kombeve të tjerë: “ato kombe që mbetën në padije, u shëmbëllejnë thjesht skllevërve, duke punuar çdo ditë për begatinë e kombeve më të qytetëruara dhe më të fuqishme” (Qarkorja).

Gjendja e mjeruar e kombit në fillimet e shek. XIX përballohej me optimizëm nga Veqilharxhi. Këtë optimizëm ai e bazonte edhe në njohuritë e historisë së kombeve të tjerë që ishin ringritur pas periudhave të tyre të errësirës. Ja si i shkruan ai të nipit: “Duket se nuk e ke kënduar kurrë historinë e fisit njerëzor që të shohësh se kurrë kombet nuk kanë filluar menjëherë, por njëri ka filluar pardje, tjetri dje, tjetri sot dhe tjetri nesër; fundi i fundit një ditë do të fillojë edhe ky.

Kur shikon përparimin e kombeve të tjera dhe gjendjen e kombit tonë shqiptar sot, mos vallë dëshpërohesh? Dhe përse? Cili Komb mbiu menjëherë i madh, i fortë, i ditur, i lavdishëm?”(“Letra”).

Përgjithësisht, nga tekstet e tij kuptojmë se Veqilharxhi e konsideronte kombin shqiptar plot gjallëri e me virtyte që kishin bërë të mundur mbijetesën e tij në shekuj. Por për të shkuar më tej se sa mbijetesa, ajo që nevojitej sipas tij ishte një shtytës shpirtëror, një moral i ri udhëheqës për shqiptarët: vetëdija kombëtare. Arsyeja pse ai i mëshon kaq shumë arsimimit është sepse nëpërmjet tij do të fitohej morali kombëtar, do të përsoseshin cilësitë e shqiptarëve e mundi i tyre nuk do të shkonte dëm për të tjerët: “Shtrëngohi të mësoni e të shtoni (shtoni dijen) se është e ditur që frymët e Shqiptarëvet, veç që mendjen e kanë të hollë e të mprehtë nga të lerturit (lindja, natyra) e tyre, që mund pa frikë të them se, nukë vetëm arrijnë, po edhe shkojnë shumë farë njerëzve (kombeve) të tjerë” (Parathënie).

Hendeku që i ndante shqiptarët nga kombet e tjerë të Evropës Perëndimore dukej shumë i madh, por Veqilharxhi nuk dëshpërohej “duke parë përparimin e disa kombeve të sotme dhe gjendjen tonë të tanishme, jo vetëm që nuk duhet të humbasim shpresën, por bile duhet të mbushemi me hov dhe guxim” (Qarkorja).

Më 30 Shtator të vitit 1879, rreth 30 vjet pas vdekjes së tij, u themelua në Stamboll “Shoqëria e të shtypurit të shkronjave shqip”. Në hyrjen e dokumentit të saj themeltar, mbështetur kryekëput mbi porositë e Naumit, shoqëria theksonte: “Të gjithë kombet e arsimuara u qytetëruan me shkrime në gjuhën e tyre. Çdo komb që nuk shkruan gjuhën e vet dhe nuk ka libra në gjuhën e tij, gjendet në errësirë dhe barbari”. (283)