Në Hungari Arumunët
kishin kompani tregtare. Me paratë e fituara ndërtuan monumentet më të
rëndësishme, shtëpi dhe 20 kisha, si
p.sh. Kisha e Miscolcit, e llogaritur njera nga më të bukurat e Europës
Qendrore. Arumunët ndërtuan në Budapest ndërtesa nga më të rëndësishmet (vetëm
familia Mocioni) kishte 17 me më shume kate, disa prej tyre ishin të
projektuara nga arkitektë të dëgjuar në atë kohë. Pallati më i bukur i
kryeqytetit qe ndërtuar nga Arumuni Nako.
Grekët e Hungarisë
ishin tregtarë të mirë. Ata krijuan shumë kompani mikse së bashku me arumunët e
zgjuar dhe të talentuar të atjeshëm. Ndërkohë duke u nisur nga idea e besimit
orthodoks, komuniteti i arumunëve dhe ai i grekërve të Pestës ndërtuan së bashku në vitin 1788 të parën
Kishë Orthodokse Greko-Vllahe. Xhentëlmenët/Nikoqirët Arumunë kërkuan më vonë që t’ju jepej një prift që ta bënte
liturgjinë/ceremoninë në gjuhën arumune/maqedono-vllahe. Në këtë kohë dolën ca
grindje midis komunitetit grek dhe atij arumun të Pestës, por që në fund u
kuptuan dhe zgjodhën një prift grek dhe një arumun që e bënin leximin në
rregull, në të dy gjuhët greke dhe arumune.
Të dy popujt patën në
fillim një shkollë greko-arumune. Në vitin 1808 iu dha e drejta arumunëve të
kishin një shkollë vllahe veçan asaj greke. Kështu ishte ndërtuar Shkolla
Normale Maqedono-Rumune, për të cilën studiuesja Maria Bereny thotë se qe
ndihmuar shumë nga ana e nikoqirëve levendë arumune (Gheorghe Simeon Sina,
Emanuil Gozhdu).
Emanuil Gozhdu lindi me 9 shkurt të vitit 1802, në Oradea të (Rumanisë)
nga një familje arumune, origjinën nga Voskopoja e famshme. Mbaroi fakultetin e
Oradeas dhe Pojon. Shkoi pastaj në Pesta ku filloi karrierën si avokat. Me
proceset e fituara me zotësinë e tij arriti shpejt të bëhet një emër shumë i
njohur. Qe zgjedhur anëtar i Shtëpisë së Manjatëve (për Legjislativin e
Ungarisë).
Ndihmoi shumë për
modernizimin e legjislaturës së Hungarisë dhe qe i pari që kërkoi të jetë
ndërruar gjuha Latine me atë Hungareze në radhën e proceseve gjyqësore. Me
paratë që i i fitoi me proceset gjyqësore bleu shumë shtëpi në qendrën e qytetit, disa çifliqe, livadhe dhe më shumë
aksione nëpër banka. Që i ri hyri në lidhje me shkrimtare hungarezë, punoi
derisa bindi/kandisi të shkruheshin
vjershat në gjuhën hungareze, vjersha që ishin botuar në vitin 1826.
Gjithashtu shkonte
dhe në salonin e letërsisë që mbahej në
shtëpinë e Atanasie Grabovskit, një tjetër i madh arumun. Këtu njohu korifenjtë
e shkollës Aredeliane dhe po këtu lidhi
një shoqëri të ngushtë me atë që arriti të bëhet Mitropoliti i Transilvanisë
dhe Ungarisë, i madhi Andrei Shaguna nga
prindër arumunë prej Mishkolcit.
„Nën influencën e
Shkollës Latine të shkolluarit arumunë u përpoqën të shpien përpara punën e
filluar nga Ukuta duke kërkuar të venë themelin për të shkruar në të folmen e
dadës/nënës për arumunët e Ballkanit dhe për kolonitë arumune të Vienës, Budës, Pestës, Transilvanisë” –
shkruan Maria Bereny në studimin e saj për koloninë Maqedono-Rumune të Pestës.
Një dëshmi janë dhe
librat e Boiaxhiut dhe Rozhës po dhe shumë dorëshkrime në arumanisht shkruar
nga të tjerë autorë të përkthyera dhe
të mbledhura nga Grabovski.
Emanuil Gozhdu
mbështet këto botime në arumanisht. Po ashtu Gozhdu ndihmoi aksionet kulturore
të Budapestës.
Bashkëpunoi në
revistat „Vivlioteca Romëneaskë” të Stefan Niagoie. Vuri themelin e shoqatës
për gjuhën dhe kulturën rumune „ASTRA” (të Sibiut) si edhe Shkollës së Arteve
dhe Zanateve të Budapestit që arriti me vonë Politeknike.
Dha para për bërjen e një Liceu në qytetin e
Lugoj-it (Romania) dhe po ashtu ai krijoi më 1861 „Komitetin e të Rinjve
Juristë” të Universitetit të Pestës. Në vitin 1832 u martua me Atanasia
Pometën, me të cilën pati një çupă, Maria Kornelia, që vdiq kur ishte një vit.
Që nga ajo kohë,
Gozhdu kërkoi të ndihmojë me gjithë çfarë mundej, të rinjtë rumunë që vinin për
studime në Budapest. Shtëpia e tij ishte hapur për të diturit dhe të rinjtë që
kishin nevojë për ndihmë. „Në shtëpi fliste me të huajt në gjuhën e tyre, me
rumunët fliste rumanisht, ndërsa me arumunët dhe familjen fliste arumanisht” –
shkruante avokati Partenie Kosma, që e njohu mirë Gozhdun. „Ishte krenar për
fisin e tij dhe për atë që ishte i besimit orthodoks”. Kur rrinte në tavolinë
bënte kryqin ndërsa për Pashkë, këndonte „Krishti u Ngjall” me shumë dashuri.
Si i
krishter-orthodoks i mirë dha shumë para për kishat që i ndërtuan tregtarët
arumunë në Budapest. Ai doli në dritë edhe në jetën politike. Qe në Komitetin
Superior të Lugozh-it, deputet i Tinka (Bihor) duke luftuar për të drejtat e
rumunëve të Perandorisë Habsburgëve. Por kuptoi se rëndësi më e madhe duhej t’i
jepej kulturës, punë që e bëri deri në orën e fundit kur mbylli sytë në shkurt
të v.1870. Qe varrosur në ditën 5 shkurt me nderim të madh në varrezën Kerepesi
të Pestës.
Një vit para vdekjes
bëri një Testament nëpërmjet të cilit tregoi se si duhej t’i ndahej pasuria.
Një pjesë të pasurisë ia la gruas së dytë (sepse e para i kishte vdekur). Me
pjesën tjetër të pasurisë u bë një Fondacion që t’i mbartte emrin, dhe që të
ishte kumandarur nga Kryesia e Kishës Orthodokse Rumune. Fondacioni „Gozhdu”
kishte si synim që të mbështeste kulturën dhe besimin orthodoks.
Ai besonte se vetëm
nëpërmjet një elite të diturish mund të përparonte një popull. Gozhdu në Testamentin
e tij parashikonte të jepte shumë bursa për të mësuar të rinjtë që nuk kishin
para, ama që të kishin merak të madh për studime dhe që të ishin të besimit
orthodoks. Testamenti qe hapur nga Mitropoliti Andrei Shaguna që bëri pjesë nga
e para përfaqësuese e drejtimit të Fondacionit „Gozhdu”, e llogaritur si një
nga më të mëdhatë fondacione private në Perandorinë Austro-Hungareze.
Fondacioni „Gozhdu”
punoi midis viteve 1870-1952, në këtë kohë pasuria u rrit nëpërmjet
kapitalizimit të aksioneve nga bankat Hungareze. Nga fillimi dhe deri në Luftën
e II Botërore Fondacioni „Gozhdu” dha 37.778, bursa dhe ndihma për nxënës,
studentë, doktorantë/më shumë se 1.200 bursierë „Gozhdu” mësuan në
Universitetet dhe Akademitë e Kluzhit, Budapestit, Vienës,
Schemintzit,
Berlinit, Zyrihut, Karlsruhes, Jenes. Nga radha e tyre dolën njerës të shkencës
të dëgjuar në të gjithë Botën si p.sh. Oktavian Goga, Viktor Babes, Traian
Vuia, Dumitru Stëniloaie...
Njëkohësisht për
Luftën Fondacioni „Gozhdu” dha shumë para për shtetin Hungarez që ishte në zor.
Mbas Luftës së Parë Botërore pasuria e Fondacionit mbeti në Hungari, ama
përfaqësuesja ishte akoma në Sibiu. Mbas prishjes së Monarkisë Austro-Ungareze,
nëpërmjet Traktatit të Trianon (1920) Ungaria takste se do të ndante pasurinë
rumunëve Orthodoksë të Rumanisë (90%), të Jugoslavisë (6%), Çekosllovakisë
(6%), dhe të Hungarisë (4%).
Në v.1952, nëpërmjet
një ligji komunist Ungarez, Fondacioni „Gozhdu” qe shtetëzuar. Aktiviteti i saj si në Rumani, si në Ungari qe ndaluar.
Pasuria e Fondacionit „Gozhdu” të Budapestit përbëhej nga 8 ndërtesa me tre
kate të gjendura në një kalim që kalon prej xhadesë Kiraly nr. 13 deri te
xhadea Dob nr. 16; shtëpia që prej xhadesë Hollo nr. 8, 600.000 korona
ungareze, shumë aksione në banka dhe shumë gjëra me vlerë..
