“Në një pasazh të tij të njohur për njerëzit e mëdhenj
Shopenhaueri shkruan: “I madh është ai që në veprimin e tij nuk kërkon
llogarinë e vet...por ndjek një qëllim objektiv. Për këtë arsye për një njeri
të tillë poetizimi apo mendimi apo përvijimi është një qëllim, jo një mjet si
të gjithë të tjerët....Për rrjedhim, kush është i madh njihet në cdo gjë e në
gjithcka, nuk rron si të tjerët, vetëm në mikrokozmosin, por akoma dhe më shumë
në makrokozmosin e tij” (Shopenhauer,1723).
Përtej gjithë qasjes së re që është zgjedhur për të
trajtuar këtë analizë , do të donim të vendosnim që në fillim caqet jo vetëm të
llojit të interpretimit midis Shopenhauerit dhe Lasgushit, por edhe të gjithë
kritikës së gjinisë poezi-filozofi. Ideja e ngjashmërisë apo paralelizmit,
është një mjet apo instrument krahasimor, për ta bërë sa më të lehtë, jo aq analizën,
se sa sintezën e asaj që duam të themi.
Po njëlloj, edhe Lasgushi duhet të kategorizohet në
perspektivën e këtyre caqeve. Dihet që ai ka ndikim. Ka ndikim nga poetët
shqiptarë. Ka ndikim nga Eminesku, por edhe nga poetët gjermanë. Por nuk është
i ngjashëm në të vërtetë me askënd.
Ai është ai, poeti,
me kodin e tij të përjetshëm e të padeshifruar. Ndaj, ndikimet te Lasgushi
duhen konsideruar si diçka endemike, jo si një proces mutacioni. Përkundrazi,
ai asimilon, transformon dhe prodhon sipas stilit të tij. mendon, plazmon, dhe
në fund këndon sipas shpirtit të tij, që nuk mund t’ia “disputojë askush”. Janë
të gjitha këto atributet e famshëm shopenhauerianë të gjeniut dhe idesë që
qëndron në themel të teorisë së tij të artit.
Në një metaforë të
famshme për raportin midis poezisë dhe filozofisë Shopenhaueri shkruan se
filozofia ndaj poezisë qëndron si vreshti ndaj verës, ndaj mushtit. Ky punim
kërkon të jetë sall një punim jo mbi poezinë e Lasgushit në tërësinë e
elementëve të saj ndikues, por një punim dialogues, ngritur mbi raportin që ai
ka me filozofinë e Shopenhauerit.
Një punim raportësor ndikimi që katoligëzon,
seleksionon, përzgjedh dhe përshtat një mori të tërë elementësh formues e
botëkuptimorë, që si të qenë tabela shpirtërore e Mendelejevit të poetit,
përzihen të krijojnë atë produkt poetik të pangjashëm me askënd. Edhe në
përngjasësinë me kimistin (ashtu sic e analogjizon Shopenhaueri poetin), edhe
në atë me “vreshtin” filozofik, faktorët e jashtëm të ndikimit janë të shumtë.
Ngrohtësia, moti, përkujdesja
dhe zotësia e vreshtarit, koha e fermentimit, cilësia e butit…gjithcka ka
vlerën e duhur, vlerën e caktuar në cilësinë e mushtit, që ngandonjëherë e bën
atë të duket krejt tjetër, krejt të ndryshëm nga vreshti prej të cilit u ngjiz.
Ndaj dhe poezia e tij
kërkon shumë mund, shumë punë për të nxjerrë një art magjije, një gjuhë që nuk
është thjesht gjuhë, por një organizëm i gjallë, një trup organik, me një forcë
rigjeneruse, që dëshiron të japë përherë një kumt të pashlyeshëm estetik.
Është ky përfaqësimi
estetik i botës për të cilën flet dhe Shopenhaueri dhe që Gadameri, ati i
hermeneutizmit, e ka quajtur unitet i gjuhës poetike dhe asaj
filozofike-konceptuale. “Nga një larmi momentesh përshëkënditet një cast, në të
cilin shfaqet një “prani” e re, që fillon të bëhet pjesë e jona. Është një lloj
miqësie me gjërat e jetës, një intimitet i cili krijon shpirtërisht atë që
Shelling e ka përcaktuar shumë bukur si diçka “thjesht e paharrueshme”
(Gadamer, 347).
Për një prani të tillë shpirtërore kemi nevojë
aq shumë të gjithë ne, për ta konsideruar atë si një realitet të brendshëm.
Këtë na mëson uniteti poezi-filozofi, si një binom që mund të ndryshojë e
transformojë shumëçka.
Duke dashur ta
përkthejmë këtë nocion të zhvilluar të dialogut gadamerian, mund të themi se ky
libër mund t’i ngjasonte “një bisede e cila mbaron pa përfunduar, sepse dialogu
është diçka në të cilën ndodhesh, në të cilën përfshihesh, është diçka për të
cilën nuk mund të dish para kohe se ç’mund të dalë në pah, është diçka që
ndërpritet jo pa dhunë, pasi ka gjithnjë ende shumë për të thënë…çdo fjalë
dëshiron tjetrën, dhe e ashtuquajtura fjalë e fundit nuk ekziston” (Gadamer,
13).
Në njërën nga letrat
e tij të shumta, Lasgushi shkruan se nuk janë akademikët ata që e kuptojnë dhe
mund të bëjnë një kritikë të mirë për poezinë, por dashamirësit e saj.
Ky punim ka pasur për
busull këtë parim, ai është shkruar me shumë dashuri, nga një prej dashamirësve
më të mëdhenj të poezisë së tij, për të qenë, ashtu siç e dëshironte edhe vetë
poeti, sa më objektive dhe shumë më afër shpirtit të krijimit se sa shpirtit të
“izmave” studimore.
Aq më tepër që në një simbiozë të
paimagjinueshme dialogative në mes koncepteve filozofike dhe gjuhës poetike,
poeti ynë arrin të gjejë edhe një shtegbashkimi modelor, të mënyrës së
komunikimit midis filozofisë dhe poezisë në tërësi. Shopenhaueri, në një proçes
të tillë transformimi, falë gjenisë lasgushjane, arrin të njihet me një tjetër
dritë, me një tjetër energji, me një tjetër shije jete.
Ndërsa vepra e
poetit, e përkaluar në këtë urë komunikimi energjie fiton një tjetër dimension,
duke u shfaqur si një sistem i tërë njohjeje, si një platformë e tërë pjellore
e kuptimit të ekzistencës së jetës dhe si një zanafillë raportesh të reja
njerëzore dhe universore. Kjo simbiozë është vërtetimi më i mirë i faktit se
fjala lasgushiane zotëron aftësi të jashtëzakonshme polisemike, çka bën që në
çdo lexim, raportëzim a dialogim të këtij lloji gati-gati gadamerian, ajo të
arrijë të aktualizojë valencat e saj nga më të ndryshmet.
Është ky rishikim dhe
vlerësim estetik, ajo “prani e re shpirtërore” që kërkon edhe ky punim për
Lagushin, në mënyrë që vepra e tij të shihet si një traktat për të mirën, të
bukurën, dashurinë, moralin e saj. Atëherë poezia e tij do të mund të
shndërrohet edhe në një instrument edukues, në një projekt social, në një
program shpirtëror.
Le të nisim ta shohim
edhe kështu veprën e tij, çdo ditë, që fitoren e madhe të vetvetes që të fal
leximi i kësaj poezie, ta shndërojmë në fitoren e madhe të vendosjes së shpirtit
shqiptar në themele sa më të shëndoshë dhe estetik. Rrugëtimi tashmë ka një
shekull që ka nisur. Brezit tonë i duhët që të vrapojë sa më fort kah kësaj
fitoreje, me çdo kusht, me çdo çmim. Janë disa asrye që filozofia e tij arriti
të ketë një ndikim të tillë mbarëbotëror.
Pjesërisht kjo i
përgjigjet pikëpamjes së tij që i njeh vlerat tradicionale të moralit edhe pa
nevojën e postulatit të ekzistencës ekzistencës së Zotit. Doktrina e tij lejon
gjithashtu mundësinë e njohjes absolute nëpërmjet përvojave mistike.
Veçanërisht, teoria e tij e artit, në mënyrë implicite, arriti të sfidojë
hegjemoninë e shkencave dhe formave të tjera të shprehjes, duke e zëvendësuiar
këtë hegjemoni me atë të stileve muzikorë dhe letrarë të kuptimit.
Kjo njohje, në një
perspektivë të cilën ne nuk mund ta mënjanojmë, pohon se universi duket të jetë
një vend thelbësisht irracional, diçka kjo që frymëzoi mendimtarët e shekullit
XX t’i kuptojnë forcat instinktive si udhëheqëse të sjelljes njerëzore. Për të
gjitha këto arsye, ndikimi i tij ka qenë i fortë midis shumë figurave letrare,
përfshirë këtu poetë, dramaturgë, eseistë, novelistë, historianë, filozofë,
kompozitorë dhe artistë të tillë si Nietzsche, Freud, Vittgenstein, Horkheimer,
Hardy, Mann, Rilke, Proust, Tolstoi, Borges, Mahler, Langer, Schönberg, Charles
Baudelaire, Samuel Beckett, Thomas Bernhard, Andre Gide, Jacob Burchhardt,
Friedrich Hebbel, Ernst Junger, Karl Kraus, Robertt Musil, Italo Svevo, Ivan
Turgeniev, Emile Zola, etj. Në përgjithësi, këta autorë u frymëzuan nga sensi
shopenhauerian i absurditetit të botës, i konsideruar ky qoftë nga qasja e
zymtë, pesimiste dhe nihiliste, ashtu dhe nga qasja komike apo sarkastike. Kjo
ishte atmosfera e ndikimit të Shopenhauerit në Europën e kohës kur studioi dhe
u formua Poradeci.
Që i ri, poeti u
largua nga vendi, kështu që ndikimi i filozofisë shopenhaueriane në kulturën
dhe ambjentin shqiptar, mund të konsiderohet veç i pjesshëm, i dobët dhe shumë
i tërthortë mbi të.
Është kjo panoramë e
pasur ndikimesh, pothuajse në çdo fushë, që ndihej në ajrin e auditorëve dhe
ambjenteve kulturorë të kohës, ajo që patjetër duhet të kishte lënë gjurmët e
saj në një njeri të prirur aq shumë për dije të gjithanshme e të thella, siç
ishte poeti i ri. Megjithatë, ngjizja e kësaj atmosfere në shpirtin e tij si
një botëkuptim, nisur nga ky lloj ndikimi, është vetëm një premisë. Ajo ka
nevojë të provohet edhe në vetë përvojën jetësore të autorit, e më pas edhe në
teorinë e tij mbi poezinë dhe artin.
Një kryeshenjë e
kësaj përvoje përbën doktoratura që Lasgushi realizoi për poezinë e Emineskut.
Kësisoj, një lidhje për t’u analizuar është raporti që ka ekzistuar midis tyre
në mjaft rrafshe. Në studimin e vet mbi Emineskun, Mitrush Kuteli hedh mjaft
dritë jo vetëm mbi poetin dhe filozofinë e tij, por dhe mbi raportin që
Lasgushi kishte me Emineskun. “Melankolija, skepticizmi, pesimizmi…janë motivet
nëpër të cilat ai kthehet fort dendur”, (Kuteli; 131) thekson autori, duke
përcaktuar njëherësh edhe burimet e këtij botëkuptimi: “vuajtjet e jetës së
vet, pesimizmi i trashëguar, përmbi të cilin u pat shtuar leximi i librave të
shenjta budiste dhe leximi i veprave të Shopenhauerit” (po aty).
Një itenerar të tillë mund të ketë ndjekur
edhe raporti midis filozofit dhe poetit shqiptar. Edhe Lasgushi ka vuajtur që në
moshë shumë të re, që në gjimnaz, nga një sëmundje e rëndë që nuk iu nda
përgjatë gjithë jetës, duke e limituar shumë fizikisht.
Varfëria e tij ne Bukuresht dhe Grac ka qenë e
tejskajshme. Pra, trualli jetësor për të mbirë fara e pesimizmit, ishte mëse pjellor
në jetën e tij. Vetëm se kjo nuk qe gjithçka. Edhe prirja e tij e brendshme kah
kësaj qasje provohet edhe në poezi. Poezi pesimiste.
Pesimizmi i rinisë që ishte si një lluks për
jetën që e shijonim. Shkruaja unë, shkruanin edhe të tjerët. Nuk ishin poezi të
vërteta, po edhe këto duhen, se pranvera s’vjen vetëm me zëmbakë të mëdhenj. Ka
edhe lule të vogla që s’janë më pak të bukura. (Kolevica; 120). Edhe studimi i
sankristishtes dhe i vedave indiane, në të cilët Lasgushi paraqitet akoma dhe
më i thellë e më njohës, madje edhe se Eminesku, plotësojnë një etapë tjetër në
këtë itenerar.
Edhe disa elementë të tjerë mund ta plotësojnë
këtë kuadër biografik. Në disa raste Lasgushi shpreh admirimin e tij të madh
për një tjetër emblemë të poezisë pesimiste, siç është Leopardi, gjë që nuk
ndodh, le ta zëmë me Bodlerin, të cilin gjirthësesi ai e pëlqen. “Edhe Kroçe
thotë për Leopardin: jo këtu, s’bën, po aty s’është mirë... Po ja ku të them
unë; Leopardi është vetëm shpirt! Në poezinë e tij nuk ka asnjë fjalë jo aq të
butë sa duhet, apo jo aq të fortë, apo jo aq të ëmbël, apo jo aq të hidhur sa
duhet. Leopardi e ka çdo fjalë të dalë nga shpirti dhe të vënë atje ku duhet
dhe si duhet në mes të fjalëve të tjera. Leopardi nuk 'ka asnjë fjalë false.
(Kolevica; 89).
Edhe një detaj tjetër biografik, e përforcon
këtë adhurim, apo afëri shpirtërore të poetit për poetin e madh pesimist. Është
një pasazh nga letrat që shkëmben Lasgushi me Nafijen, gruan e tij: “ Pimë në
një lulishte…ajo u mpi pak dhe më lexoi vjersha deri në 12.30 pas mesnate…Më
tha shumë pjesë nga Foskolo dhe nga Leopardi” (Moikom Zeqo; 93).
Të njejtin raport, madje akoma dhe më
shpirtëror, duket të ketë Lasgushi edhe për Emineskun. Kuteli shpjegon:
“Lasgushi e ka njohur dhe e ka shijuar veprën e poetit rumun që në të ri, kur
ishte ne lice…që asohere vazhdoi të thellohet gjithnjë e më shumë në të, derisa
më 1931, si u largua nga sankristishtja, e zgjodhi për temë doktorature”
(Mitrush Kuteli; 274).
Ndërsa Moikom Zeqo,
një tjetër autor që e ka njohur shumë më nga afër poetin, sqaron se “Lasgushi e
ka shënjuar vetë të shkruajë për Emineskun, sepse Eminesku është poeti ku ai
shihte vetveten si poet” (Moikom Zeqo; 154), ndërsa në fund të studimit mbi
doktoraturën e tij, ai përcakton: “Eminesku është i rëndësishëm për Lasgushin,
jo thjesht se ai e ka studiuar atë. Eminesku është një mentor shpirtëror i
Lasgushit që në rininë e hershme. Studimet ne Rumani dhe Austri kanë ndihmuar
jo thjesht për parapëlqimin, por për të përcaktuar thellimin në universin
emineskuian, që ka natyrisht një magji dhe forcë shpirtërore centrifiguese për
të (Moikom Zeqo; 157).
Një citim i tillë i
filozofit mund të na hedhë më shumë dritë në një veçori tipike edhe të vetë
stilit poetik të Lasgushit, përdorimit të metaforave kontrastuese, ku bashkohen
sferat e koncepteve ose gjendjeve të dallueshme katërcipërisht ndërmjet tyre.
Një përdorim i tillë është goxha i hershëm, në formë embrionale në fillim e
paskësaj i shtrirë dhe i përsëritur shpesh në pothuajse të gjithë poezitë e tij
të viteve 20-të, pra shumë vite përpara kohës së hartimit të kësaj doktorature,
ndaj një ndikim i Emineskut, nuk është se mund të eliminohet plotësisht, por ai
nuk bind. Shpjegimi që i bën poeti kësaj dukurie nëpërmjet Shopenhauerit,
ndodhta na shpie dhe në burimin e vërtetë, përderisa edhe vetë Eminesku në
kohën e tij njihej si pesimist dhe “Shopenhaueri ishte filozofi i tij i
preferuar”, (Moikom Zeqo;157), sic tregon vetë Lasgushi në punimin e
doktoraturës. Madje, poeti futet edhe më thellë, duke thënë se “Eminesku i lutet
Zotit të ekzistencës që t’i lejojë atij qetësinë e përjetshme të vdekjes, pasi
me vdekje ai do të njejtësohet me të shkuarën e lavdishme. Lasgushi këtu vëren
se në këtë ide dallohet ndikimi i nirvanës, koncepti budist i popullarizuar nga
Shopenhaueri” (po aty).
Të gjithë këta tregues, na shpien në doktrinën
shopenhaueriane të kuptimit të botës si celës për deshifrimin e kësaj dukurie.
Aq më tepër që, siç do e shohim, kemi të bëjmë me një dukuri stilistike të
përdorur aq shpesh, saqë nuk mundet të mos na japë përshtypjen e përdorimit të
saj të paqëllimtë. Në masën e gjithanshme të gjetjeve dhe mundësive të
shprehjes në gjuhë, figuracion, estetikë, rimë apo ritëm, që poeti ka në harkun
e tij poetik, nuk mund të gjendej një shigjetë e njëllojtë për t’u lëshuar cdo
herë rastësisht.
Gjithësesi, përveç
këtyre treguesve të tërthortë, prova më e sigurtë dhe më e rëndësishme në
pohimin e këtij pozicionimi ndaj filozofisë është disertacioni për doktoraturën
i poetit me titull “Eminesku i injoruar dhe ideologjia e tij popullore
atdhetare”, ku ai merret me studimin e veprës së kryepoetit rumun Mihail
Eminesku.
Sa si shkruan një
studiues i njohur rumun për të: “Monografia për Emineskun me të cilin poeti
Lasgush Poradeci mbrojti doktoratën e vet në Universitetin e Grazit, na çudit
të gjithëve me përmasat e shtrirjes,me thellësine e gjykimit e të analizave, me
njohjen e thellë të letërsisë rumune e evropiane, me aftësinë për të vënë në
dukje lidhjet e Emineskut me kulturën e folklorin rumun e me poezinë e
filozofinë gjermane dhe botërore.
Merita e kësaj
monografie nuk është vetëm zbulimi e ndriçimi i ndikimit të letërsisë e
filozofisë gjermane, te poeti ynë i madh kombëtar, por edhe theksimi i mendimit
se Eminesku diti ta përthithë atë brenda vetes, pa u bërë kurrë rob i saj”
(George Miku;11). Të njejtën perifrazim, do të donim të vërtetonim edhe për
poetin tonë në raport me filozofinë e Shopenhauerit, që ai duke e përthithur
nuk u robërua ndonjëherë prej saj.
“Shqyrtimi, që bën Lasgushi, jepet nga pozita
filozofike dhe drejtuesit e tij janë profesorë të filozofisë. Madje këtij
studimit ai i shtoi edhe një kapitull ku shfaqet ndikimi filozofik i Kantit. Më
tej, vetë Lasgushi përmend edhe dy provime formuese, një për filozofinë e
Kantit dhe një për historinë e filozofisë të shekullit XVIII, madje burimet
tregojnë që në ciklin filozofik të poezive të Lasgushit do të ndikonte
gjerësisht jo vetëm Kanti, por një vend të veçantë do të zinte edhe filozofia
klasike gjermane me përfaqësuesit e vet më të shquar (Kant, Fihte, Sheling,
Hegel, Shopenhauer, Niçe etj) dhe përkimet me filozofinë e lashtë indiane
(hinduizmin dhe budizmin). (Bicaj, Konferenca; 357)
GALERI FOTOGRAFISH
