Nga Prof.Assoc.Dr. Arben Cici - Prorektor i Universitetit Mesdhetar të Shqipërisë, Shkrimtar, Diplomat dhe ish-Ambasador i Shqipërisë në disa shtete.

Falë kontributit të “Tricolor.al”, veçanërisht një shqipërimi lavdërues të zj. Gersa Rrudha, lexuesi shqiptar ka në duart e tij sot veprën “Për dy mijë vjet” (“De două mii de ani”), të Mihail Sebastian, i botuar për herë të parë në vitin 1934.

Romani, i shkruar në formën e një ditari personal, ndjek protagonistin, një student hebre në Bukuresht, i cili rrëfen me një forcë të fuqishme dhe introspektive se si, falë identitetit hebre ai përballet me diskriminimin dhe dhunën antisemitike dhe trusninë sioniste. Përmes reflektimeve të tij, ai eksploron çështje komplekse si përkatësia, integrimi dhe vetë-identifikimi në një shoqëri që e sheh atë si të huaj, ashtu edhe tensionet sociale në rritje në Rumani gjatë periudhës midis dy luftërave botërore.

Libri ka një strukturë të ndërthurur, ku rrëfimi kronologjik i jetës së protagonistit shoqërohet me reflektimet e tij filozofike dhe politike. Ai nuk ndjek thjesht një vijë të drejtpërdrejtë të ngjarjeve, por përdor përvojat personale si pikënisje për të eksploruar tema më të gjera. Përzierja e kësaj përvoje me analizën e thellë të shoqërisë dhe historisë, e bën atë një dokument të fuqishëm intelektual dhe emocional mbi jetën e hebrenjve në Evropën Lindore të viteve 1930.

Libri, nuk është ndarë në kapituj të qartë, por rrëfimi zhvillohet kronologjikisht përmes hyrjeve të ditarit, duke mbuluar disa vite të jetës së protagonistit. Ai mund të shihet si i ndarë në tre pjesë kryesore: Ditari, pasthënia dhe një mbyllje jashtëzakonshme e quajtur “Si u bëra huligan”.

Ditari fillon me vitet e universitetit rumun ku protagonisti, si gjithë studentët hebrenj përballet me dhunë dhe diskriminim të hapur. Duke përshkruar përvojën e tij si një njeri që ndihet i përjashtuar, ai njëkohësisht reflekton mbi marrëdhënien e tij me shoqërinë dhe mënyrën se si kjo dhunë dhe ky diskriminim po bëhet gjithnjë e më i pranishëm në jetën publike.

Në këtë pjesë, ai takon intelektualë dhe profesorë me ide të ndryshme, si dhe miq hebrenj që ndjekin rrugë të ndryshme në përballjen me këtë realitet: disa përpiqen të integrohen, disa bëhen sionistë, disa refuzojnë të pranojnë diskriminimin.

Përvoja pas universitetit dhe reflektimet më të thella.

Pas përfundimit të studimeve, protagonisti fillon të udhëtojë dhe të përballet me një realitet më të gjerë jashtë rrethit akademik. Ai eksploron ide të ndryshme filozofike, historike dhe politike, duke u përpjekur të kuptojë nëse hebrenjtë duhet të integrohen apo të krijojnë një identitet të veçantë.

Një aspekt sa i veçantë, i debatueshëm, intrigues por edhe i rëndësishëm i librit është pasthënia e nisur si parathënie nga filozofi rumun me emër Nae Ionescu, një figure kontraverse dhe me prirje të theksuara antisemite. Kjo pjesë e librit pasqyron një raporti kompleks, e shumë të diskutueshëm të vetë Sebastianit me mentorin e tij (Nae Ionescu) dhe mbi ndikimin e ideve të kohës në të.

Në fund, autori derdhet për të shprehur zhgënjimin e thellë ndaj disa prej mentorëve të tij intelektualë, të cilët, edhe pse fort të arsimuar, mbajnë qëndrime raciste dhe antisemite. Aspekti ironik dhe tragjik i romanit është se Sebastian vetë përjetoi atë që shkroi. Miqtë dhe mentorët e tij intelektualë, përfshirë Nae Ionescun, u kthyen në antisemitë të zjarrtë, duke treguar se shpesh as arsimimi e nxënia, e as kultura nuk mund të mposhtin urrejtjen dhe fanatizmin që helmon marrëdhënien midis individit dhe shoqërisë, veçanërisht në një kontekst ku nacionalizmit ekstrem dhe populizmi është në rritje.

Autori nuk e paraqet protagonistin thjesht si një viktimë, por si një njeri që reflekton thellë mbi veten, vendin e tij në botë dhe mënyrat e ndryshme se si hebrenjtë mund të përballen me paragjykimin, duke u integruar, duke luftuar, ose duke pranuar izolimin.

Përmes dialogëve dhe analizave filozofike, Sebastian trajton dilemat e hebrenjve evropianë të kohës: A duhet të përpiqen të jenë pjesë e kombeve ku kanë lindur, apo duhet të kërkojnë një identitet të veçantë? A duhet të përballen me diskriminimin apo të largohen?

Libri është një reflektim i fuqishëm mbi tolerancën, identitetin dhe padrejtësitë e shoqërisë, por pa dhënë përgjigje të thjeshta, sepse edhe vetë protagonisti mbetet i ndarë mes dëshirës për t’u pranuar dhe realitetit të hidhur të përjashtimit.

Reflektimi filozofik i Mihail Sebastianit është një përzierje e shqetësimeve ekzistenciale, analizës shoqërore dhe kërkimit të identitetit hebre në një botë që e refuzon atë. Në vend që të japë përgjigje të qarta, autori shtron pyetje të vështira e kurajoze dhe shpesh mbetet në një gjendje dileme dhe pasigurie.

Dilema e identitetit hebre. Një nga pyetjet kryesore të romanit është: Si mund të jetojë një hebre në një shoqëri që nuk e pranon atë?

Disa personazhe zgjedhin asimilimin, të bëhen sa më të ngjashëm me shumicën, duke hequr dorë nga identiteti i tyre kulturor.

Disa zgjedhin sionizmin, duke e parë si zgjidhje krijimin e një shteti të tyre.

Të tjerë pranojnë statusin e tyre si të huaj dhe refuzojnë të ndryshojnë për hir të shoqërisë.

Vetë protagonisti nuk gjen një përgjigje të qartë. Ai dëshiron të jetë pjesë e botës intelektuale rumune, por gjithmonë ndihet i huaj. Ky është një reflektim filozofik mbi përkatësinë dhe vetë-identifikimin.

Përballja me antisemitizmin dhe natyra e urrejtjes. Sebastian nuk e paraqet antisemitizmin thjesht si një fenomen politik apo ekonomik, por si një çështje të thellë psikologjike dhe shoqërore.

Ai vëren se edhe njerëzit e arsimuar dhe intelektualët mund të jenë ose mund të bëhen antisemitë, siç ndodh me Nae Ionescun dhe rrethin e tij. Ndaj ai shtyhet dhe reflekton: A është antisemitizmi i rrënjosur në shoqëri në një mënyrë që nuk mund të ndryshojë?

Duke mos dashur ta shohë veten vetëm si viktimë, ai përpiqet të kuptojë mekanizmat që e krijojnë dhe e ushqejnë këtë urrejtje.

Marrëdhënia midis individit dhe shoqërisë. Një tjetër reflektim filozofik në libër ka të bëjë me rolin e individit në një shoqëri që e përjashton atë:

Ndonëse protagonisti është një njeri me botë të pasur intelektuale dhe i njohur, kjo nuk i jep imunitet ndaj diskriminimit. Ndaj ai pyet veten: A duhet të luftoj për të ndryshuar shoqërinë, apo thjesht të gjej një mënyrë për të mbijetuar në të?

Në fund, ai duket se e pranon se jeta e tij do të jetë gjithmonë një luftë mes këtyre dy forcave, dëshirës për të qenë pjesë e diçkaje dhe refuzimit nga ajo shoqëri.

Historia si një cikël i përhershëm i dhunës dhe përjashtimit.

Titulli “Për dy mijë vjet” nuk është rastësor. Ai i referohet historisë së gjatë të hebrenjve, të cilët për dymijë vjet kishin qenë të përjashtuar, të ndjekur dhe të detyruar të jetojnë në mërgim. Ky cikël vazhdon edhe në kohën e tij, dhe ai e sheh veten si një pjesë e kësaj historie të përhershme dhe përsëritëse. Në vend që të jetë një histori progresi dhe përparimi, ajo është një histori e përsëritjes së urrejtjes dhe përjashtimit.

Vetë shprehja “Për dy mijë vjet” ka një peshë simbolike të madhe dhe përbën thelbin e reflektimit filozofik dhe historik të Sebastianit duke krijuar një ndjenjë tragjike dhe pesimiste përmes pyetjes: A do të ndryshojë ndonjëherë kjo gjendje, apo hebrenjtë do të jetojnë gjithmonë në këtë përjashtim edhe “Për dy mijë vjet” të tjera?

Në kohën kur libri u botua, 1934, Sebastian ishte 27 vjeç dhe ishte një shkrimtar i ri, i lidhur me rrethet intelektuale të Bukureshtit, ku njihej për veprimtarinë e tij si eseist dhe dramaturg në një Rumani që po kalonte një periudhë të trazuar politikisht dhe ideologjikisht. Ajo po kalonte nga një demokraci e brishtë në një regjim autoritar dhe më pas fashist. Kjo klimë politike bëri që çështjet e antisemitizmit, identitetit dhe përkatësisë, të cilat Sebastian trajton në roman, të bëheshin reale por, po aq edhe thellësisht të dhimbshme.

Vepra “Për dy mijë vjet” mund të shihet si një paralajmërim dhe një parashikim i asaj që do të ndodhte në Rumani dhe në Evropë në vitet e ardhshme, veçanërisht në lidhje me rritjen e nacionalizmit ekstrem dhe antisemitizmit jo si një ide por një dhunë konkrete dhe politikë diskriminuese, jo si një çështje e turmave të dhunshme, por një ideologji e miratuar nga elita intelektuale dhe politike që çoi në masakra dhe prodhoi Holokaustin.

Por Sebastian dhe vepra e tij mbetet jashtëzakonisht aktuale edhe sot, si për Rumaninë, Shqipërinë ashtu edhe për Evropën dhe botën, për shkak të temave të tij universale: nacionalizmi ekstrem, antisemitizmi, identiteti, përjashtimi dhe krizat e demokracisë. Evropa dhe bota po përjetojnë sot një rritje të nacionalizmit ekstrem dhe populizmit, me parti politike që përdorin retorikë kundër grupeve të ndryshme etnike, fetare dhe emigrantëve, në mënyrë të ngjashme me atë që ndodhte në vitet 1930. Në disa vende, ka një rigjallërim të ideve raciste, teorive të konspiracionit dhe urrejtjes fetare, të cilat fatkeqësisht po mbështeten nga intelektualët, profesorët dhe elitat e politike, duke përdorur frikën për të ndarë shoqëritë dhe për të krijuar armiq të rinj.

Një nga pikat kyçe të librit është pwrshkrimi se si ideologjitë ekstreme depërtojnë në mendjet e njerëzve, përmes arsimimit dhe medias. Sot, në epokën e fake news, dezinformimit dhe polarizimit politik, është më e lehtë që njerëzit të manipulohen dhe të përçahen nga ideologji populiste, nacionaliste dhe ekstremiste, duke lejuar përpara syve lindjen dhe forcimin e autokracive dhe më pas te diktaturave kriptodemokratike.

Një paralajmërim i përjetshëm: “Për dy mijë vjet” nuk është thjesht një roman historik, por një pasqyrë e gjallë e tensioneve shoqërore dhe politike që vazhdojnë edhe sot.

Pikërisht për këtë arsye, ky libër duhet të lexohet dhe të diskutohet jo vetëm për atë që ka ndodhur, por për atë që mund të ndodhë sërish.