Në
përgjithësi, vitet ‘800, janë quajtur “shekulli i nacionalizmit”, ndërsa vitet
‘900, kryesisht në gjysmën e tyre të parë duket të jenë sunduar nga një
filozofi krejt e kundërt. Socializmi dhe liberalizmi, në planin ideologjik, u
shndëruan në realitete historiko-sociale që arritën të diktohen më tepër në
planin ndërkombëtar se sa në planin nacional dhe lokal.
Megjithatë, nacionalizmi në vitet e fundit në
Europë ka fituar një spikatje të veçantë, duke u kthyer në një burim
konfliktesh të një rëndese që është vështirë të anashkalohet. Për t’i kuptuar
sa më mirë këto fenomene, duket i nevojshëm një qartësim konceptual, mbi faktin
se si arrijnë të përkufizohen idetë e nacionalizmit nga njëra anë dhe të kombit
nga ana tjetër. Përsa i përket konceptit të nacionalizmit, mund të dallohen
katër elementë që përshtjellohen shpesh shumë lehtësisht.
I
pari, që konstituohet nga identiteti kombëtar, është një produkt kulturor dhe
social, që i ngjan diçkaje fluide.
Është një proçes në ndryshim të vazhdueshëm,
që duhet përkujdesur çdo herë. Elementi i dytë ka të bëjë me formimin e shtetit
dhe përfaqëson një problem të një natyre krejt tjetër.
Është
proçesi nëpërmjet të cilit shteti krijon strukturat që kapilarisht mbushin
trupin e territorit të tij. Pika e tretë janë pikërisht lëvizjet nacionale ose
ndryshe lëvizjet politike që synojnë aktivitetin e pavarësisë kombëtare.
E
në fund, elementi i vetë nacionalizmit, i cili ashtu siç trajtohet në gjysmën e
dytë të shekullit të shkuar, është një fenomen më hapësirë-ngushtë, që i
referohet një programi specifik politik.
Nisur
nga ky këndvështrim, historia e Shqipërisë duket të ketë njohur pa dyshim
lëvizje nacionaliste, si ajo që udhëhoqën Rilindasit tanë deri në shpalljen e
pavarësisë, por jo një program të vërtetë të nacionalizmit, në kuptimin e tij
më të thellë të fjalës. Diçka e tillë bëhet akoma dhe më e qartë nëse
shqyrtohen interpretimet që jep filozofia politike për këtë temë.
Ato mund të mblidhen në tre të tilla. I pari
është ai që pranon ekzistencën e përhershme të një kombi, edhe jashtë prej
historisë. Interpretimi i dytë konsiston në faktin se kur një komb arrin në
pavarësinë e tij të vërtetë dhe në formimin e shtetit-komb, patriotizmi i tij kombëtar,
që vijon, shfaqet në një lloj mënyre si një ndjesi instiktive, që e
bashkëndajnë të gjithë qytetarët, e që për rrjedhojë, është më e fortë se
lidhjet dhe format e tjera të besnikërisë ndaj atdheut, aq sa në kohë lufte
qytetarët shfaqen të gatshëm të sakrifikojnë edhe jetën e tyre për të.
Elementi i tretë, që i lidh së bashku dy të
parët, paraqitet nga hamendësimi ose hipoteza (e shprehur më qartësisht nga ana
e Hegelit) se fati i kombeve është pashmangshmërisht shteti-komb. Ky i fundit,
duket tashmë të jetë kapërcyer në projektin e Europës së Bashkuar, kah të cilit
priren të bashkohen edhe vendet e Ballkanit (e midis tyre edhe Shqipëria).
Por,
nëse do të shihnim mënyrën e formimit të shtetit shqiptar dhe ekzistencës së
një gjuhe e një kombi edhe përpara tij, nënkuptojmë qartë se patriotizmi duket
të ketë qenë një element shumë më mbizotërues se nacionalizmi në historinë e
tij. Për këtë arsye, ideali i ndërgjegjies sonë kombëtare, duhet të priret
pikërisht kah këtij të fundit.
Aq
më tepër që dallimi midis këtyre dy nocioneve ka qenë një nga nyjet më të
rëndësishme të historisë bashkëkohore, të cilën në vitet 30-të të shekullit XX
e trajtoi në mënyrë të thellë e gati shteruese njëri nga filozofët më të
mëdhenj të asaj kohe, Henri Bergson, në veprën e tij të fundit madhore “Dy
burimet e moralit dhe fesë”, ku ai i vendos në një kontrast vendimtar midis
tyre patriotizmin dhe nacionalizmin.
U
shfaq si një tragjedi, gjatë periudhës së luftrave botërore, fakti i errësimit
nga e politikës dhe kulturës Europiane, i përgjegjshmërisë së qartë të
diferencës midis tyre. Një diferencë kjo e injoruar prej një kohe të gjatë dhe
nga e majta, që si qenësi ideologjike duhej të kishte prioritet të kundërtën,
ashtu siç e vërteton në librin e tij historiani i famshëm me orientim marksist
Erik Hobsbaum në veprën e tij “Kombet dhe nacionalizmi që nga viti 1780”.
Gjithsesi,
një dallim i tillë duket të ketë mbizotëruar gjatë shekullit të shkuar, ndërko
që në dy-tre dekadat e fundit, si pasojë e intesifikimit të projekteve integruese
midis kombeve, është shfaqur si problematik një raport tjetër, ai midis
nacionalizmit dhe kozmopolitizmit.
Në
çdo epokë të shënjuar të Qytetërimit, ndjenja e kozmopolitizmit duket të ketë
lindur si pasojë e lodhjes kombëtare ose lodhjes politike. Vetë romakët, në
kohën e kulmit të qytetërimit të tyre, thoshin “Ubi bene, ibi patria”. Teori të
tilla filluan të përsëriten shekuj pas shekujsh, ndaj është mjaft e përhapur
sot ideja se kozmopolitizmi nuk është gjë tjetër veçse një nga shfaqet e shumta
të Qytetërimit.
Në aspektin filozofik, ai që e ka trajtuar mbi
baza më të forta teorike dhe metodologjike problemin e raportit mbi
kozmopolitizmin dhe nacionalizmin, është Kanti, duke marrë shkas nga ai debat i
madh i kohës së tij, midis mbështetësve të një koncepti unitar të njerëzimit
(të quajtur kozmopolitët ala Volter) dhe mbrojtësve të origjinalitetit dhe
individualitetit të karaktereve etnikë dhe nacionalë (nacionalistët ala Ruso).
“Kur e konsiderojmë njerëzimin si një të
tërë”, shpjegon filozofi i madh, “ose vetëm në pjesët e tij të veçanta që mund
t’i konsiderojmë si individualitete historike (p.sh. kombet, racat apo popujt),
duhet të bëjmë mjaft kujdes, sepse të gjitha këto janë ide të arsyes dhe jo
koncepte të intelektit. Ato duhet të trajtohen si maksima “të një përdorimi
empirik”, pa pasur pretendimin të kenë një vlerë objektive, sikur të qenë dy
gjëra krejt të ndryshme, pasi ato nuk janë në kontradiksion me njëra-tjetrën.
Në
këtë kuptim, midis kozmopolitizmit dhe nacionalizmit nuk ekziston asnjë antinomi
reale, për shkak se gjinia njerëzore ose popujt në vecantinë e tyre nuk janë
entitete në vetvete, të përjetshme dhe të pandryshueshme, por mënyra të
ndryshme të kuptimit dhe interpretimit të realitetit njerëzor, ashtu siç ai
shfaqet dhe manifestohet në histori.
Për
realitetin shqiptar, raportet duket se janë tashmë të përcaktuara nën emrin e
nacionalizmit dhe mund të shprehet shumë mirë me fjalët e Branko Merxhanit,
edhe pse formimi i së ardhmes të qenin “qytetar i botës” e quan një pjesë
thelbësore: “kozmopolitizmi nuk mundi ende të futet në palcën time, të trazohet
në dejet e mija, të bëhët prona ime dhe ndjenja ime. Mund ta kuptoj vetëm me
logjikë por ndjenja ime nuk është”.
Gjithësesi,
më i rëndësishëm dhe më strategjik mbetet raporti i të sotmes shqiptare me të
ardhmen integruese europiane. Sesi duhet interpretuar kjo lidhje dhe ç’ drejtim
do të qe më i duhuri për të arritur që
ajo të forcohet sa më shpejt, ka qenë gjithmonë një prioritet i politikës, por
shumë pak ajo ështe trajtuar nga pikëpamja filozofiko-sociologjike.
Një ndihmesë të madhe në këtë shqyrtim na jep
një libër i famshëm i Zigmunt Baumanit me titull “Sikleti i postmodernitetit”.
Duke perifrazuar një sprovë të njohur të Frojdit, me titull “Sikleti i
qytetërimit”, autori shkruan se parimi i realitetit në epokën moderne kishte
mbizotëruar mbi parimin e kënaqësisë.
Njeriu modern, sipas Frojdit, kishte shkëmbyer
kështu një pjesë të lumturisë së vet për pak më shumë siguri. Sot, përcakton
Bauman, është përsëri parimi i kënaqësisë ai që është kthyer edhe një herë
tjetër dominues.
Liria
e skajshme personale dhe parimi i mbizotërimit të kënaqësisë i nxisin njerëzit
postmodernë të provojnë ndjesi gjithmonë të reja e të ndryshme. Ky kërkimi
spazmodik arrin të shkatërrojë çdo mur dhe çdo lloj rregulli social, duke
përfshirë këtu edhe atë mbrojtje sociale të garantuar nga sistemi apo atë
minimum dinjiteti të shtresave më të varfëra.
Në
këtë kuptim, për Bauman, liria duhet të jetë gjithmonë një liri sociale, ashtu
siç mund të thuhet edhe për të drejtat e njeriut që janë një projekt i gjithë
shoqërisë. Për këtë arsye, një projekt politik postmodern do të duhet të
frymëzohet nga parimi i trefishtë i lirisë, diferencës dhe solidaritetit.
E
lidhur ngushtë me këtë koncept të lirisë është dhe reflektimi i autorit mbi
procesin e integrimin europian. Për herë të parë, shpjegon ai duke cituar
Galbraith, në fillim të shekullit të ri në vendet perëndimore zgjedhësit
parapëlqyen një politikë që favorizonte rritjen e pabarazisë sociale.
Për
rrjedhim, këtë fytyrë të Europës nisën ta njohin më mirë qytetarët e vendeve
post-komuniste. Një Europë egoiste, jo mikpritëse ndaj vëllezërve të tyre të
Lindjes dhe Ballkanit, të gatshme të heqë dorë nga politika e solidaritetit me
bindjen e pasojave mirëbërëse të një tregu pa rregulla.
Duke
analizuar rrugëtimin e vendeve post-komuniste, ai i përcakton ato si “ekonomi
politike të durimit”, pasi në thelb, gjatë këtyre dekadave, lirisë së fituar
nuk iu shoqëruan lumturia dhe mirëqenia e individëve të këtyre shoqërive. Është
pikërisht durimi virtyti nëpërmjet të cilit do të duhej të kapërcehej pasiguria
e punës dhe varfëria pllakuese, në shkëmbim të mirëqenies së të ardhmes.
Mirëpo,
Bauman i fton Europianët e Lindjes dhe Ballkanit të ndjekin si vijë udhëheqëse
parimin e “ekonomisë politike të shpresës”; kjo ekonomi nënkupton faktin që
“ndërgjegjia e konsideron bazike jo vetëm shpejtësinë e ndryshimeve, por edhe
drejtimin e tyre”. Për këtë arsye Bauman këshillon rikthimin te politika dhe te
ndërtimin i shoqerisë sipas një drejtimi të vendosur kolektivisht e të
verifikuar në zhvillim e sipër.
Të kesh durim, sipas tij, do të thotë të
pranosh pa dyshime se liria dhe pabarazia provojnë një rezultat më të mirë nga
ai që prodhuan në vite regjimet komuniste. Ndërsa të kesh shpresë nënkupton të
pyesësh se deri në ç’pikë pabarazia gjithnjë në rritje arrin të prodhojë fryte
të njëjtë. Për Baumanin, ekonomia politike e shpresës që i ka të gjitha
mundësitë të zhvillohet në vendet e Lindjes, do të duhet të përfaqësojë edhe
një shpresë-shembull për të gjitha demokracitë Europiane.
Nëse
të kënaqurit me pabarazinë janë ende shumicë në Perëndim, bashkëudhëtarë të
iluzionit se ajo arrin të sjellë mirëqenie dhe pasuri, atëherë vitaliteti i
demokracisë do të jetë gjithmonë në rrezik, pasi kështu ajo priret të
shndërrohet në një rutinë proçeduriale.
Në një vend si Shqipëria ku në
pikëpyetje është jo vetëm demokracia, por edhe “ekonomia e durimit”, ku
pabarazia është lufta më e madhe që Shqipëria mund të ketë në të ardhmen e saj
integruese, bëhet gjithnjë e më urgjente drejtimi i të gjithë programit tonë
politiko-shoqëror të së sotmes shqiptare kah “ekonomisë së shpresës”, sepse
ashtu siç thekson autori, do t’ i jepnim kështu edhe një rinovim thelbësor jo
vetëm demokracisë sonë, por edhe gjithë sistemit tonë vend.
